گازوئیل سه نرخی خبر از افزایش قیمت بنزین می‌دهد؟!

به گزارش اقتصاد آنلاین به نقل از فرارو، هیئت وزیران، هدف از ایجاد نظام سه‌نرخی برای عرضه گازوئیل در ایران را اصلاح یارانه‌ها، کاهش قاچاق سوخت و افزایش شفافیت در زنجیره توزیع معرفی کرده است و برای اطمینان خاطر عموم راننده‌ها می‌گوید ناوگان حمل‌ونقل رسمی و دارای بارنامه برخط قرار نیست آسیب ببینند یا تغییری احساس کنند. چون به واسطه ثبت اطلاعات حمل‌ونقل در سامانه‌های دیجیتال وزارت راه و شهرسازی، امکان رصد دقیق مسیر، بار و مصرف سوخت فراهم شده و لبه تیز سه نرخی‌شدن گازوئیل فقط به سوی ناوگان غیرفعال، تنبل یا غیررسمی نشانه خواهد رفت. برای ما که از مدت‌ها قبل چیز‌هایی در مورد سه نرخی‌شدن بنزین به گوشمان خورده، موضوع اهمیت بیشتری پیدا می‌کند و مشتاقیم بفهمیم دقیقا چه خبر شده است؟

چرا طرح سه‌نرخی شدن گازوئیل جنجالی شد؟

بگذارید ماجرا را از اول مرور کنیم؛ بحث سه نرخی‌شدن گازوئیل و تغییر در شیوه تخصیص سوخت به ناوگان دیزلی کشور همین تازگی‌ها به موضوع داغ صنعت حمل‌ونقل تبدیل شد. دولت می‌گوید با هدف مقابله با قاچاق گسترده سوخت، بهینه‌سازی مصرف و حمایت از ناوگان حمل‌ونقل قانونمند، در حال بررسی و اجرای طرح‌هایی است که می‌تواند قیمت و نحوه دسترسی به گازوئیل را دستخوش تغییرات اساسی کند.

بررسی جزئیات طرح، نشان می‌دهد حداقل در روز‌های اول اطلاعات دقیقی درباره جامعه هدف، شیوه اجرایی، قیمت‌های احتمالی، مقایسه با وضعیت بنزین، معضل قاچاق و تحلیل پیامد‌های آتی آن در اختیار افکار عمومی قرار نگرفته است.

تغییر در شیوه توزیع گازوئیل، عمدتاً ناوگان حمل‌ونقل جاده‌ای کالا (کامیون‌ها و کشنده‌ها) و همچنین بخشی از ناوگان مسافربری دیزلی را هدف قرار می‌دهد، اما پس از پیگیری رسانه‌ها مشخص شد دولت قصد دارد این طرح را با هدف «حمایت از ناوگانی که دارای بارنامه برخط در شبکه حمل و نقل است» اجرا کند.

ترجمه ساده و روان این جمله سخت را بخوانید: تخصیص سهمیه سوخت یارانه‌ای یا با قیمت پایین‌تر، منوط به فعالیت رسمی و قابل رهگیری این ناوگان در چرخه حمل‌ونقل کشور خواهد بود! اگر این را از اول می‌گفتند، حتما بخش مهمی از نگرانی‌ها برطرف می‌شد.

بارنامه برخط (آنلاین)، سندی الکترونیکی است که برای هر محموله و سفر صادر می‌شود و در آن اطلاعات مبدأ، مقصد، نوع کالا، مشخصات راننده و کامیون را ثبت می‌کنند. این سیستم به دولت اجازه می‌دهد تا فعالیت واقعی ناوگان را رصد کند.

بسیاری از خودرو‌های دیزلی سنگین به سامانه پیمایش متصل هستند که میزان مسافت طی شده آنها را ثبت می‌کند.

حالا که این با این دو مورد آشنا شدید، می‌توان ساده‌تر ماجرا را درک کرد. دولت قصد دارد گازوئیل یارانه‌ای را به دست مصرف‌کننده‌ای برساند که واقعاً در حال جابه‌جایی کالا یا مسافر در شبکه رسمی کشور است.

پس بارنامه برخط و رصد پیمایش، به طور مشخص جلوی تخصیص سوخت به خودرو‌هایی که فعالیت غیررسمی دارند، در مسیر‌های غیرضروری تردد می‌کنند یا سوخت خود را به خارج از شبکه رسمی عرضه می‌کنند (قاچاق) را می‌گیرد. در عوض هرچه فعالیت یک کامیون در چارچوب قانون و اسناد رسمی بیشتر باشد، سهمیه سوخت بیشتری با نرخ یارانه‌ای یا نرخ دوم دریافت خواهد کرد. خلاص!

قیمت گازوئیل در سه پله؛ یارانه‌ای، عملکردی و آزاد

مقامات رسمی عبارت «سه نرخی‌شدن» را دوست ندارند و مفهوم «تخصیص هوشمند و مبتنی بر عملکرد» بیشتر باب میلشان است. هر دو در عمل یکی هستند ولی، چون این سیاست منجر به ایجاد سه سطح قیمتی یا سه سطح دسترسی به گازوئیل خواهد شد، مردم آن را به نامی که ساده‌تر است صدا می‌زنند.

نرخ اول قیمت گازوئیل یارانه‌ای است؛ یک سهمیه پایه با قیمت فعلی یارانه‌ای به تمامی ناوگان واجد شرایط عمومی تخصیص پیدا می‌کند. این سهمیه محدود است.

نرخ دوم، هنوز یارانه‌ای است و با برچسب‌هایی مثل تشویقی یا عملکردی نامگذاری می‌شود. ناوگانی که فعالیت خود را از طریق بارنامه برخط و سامانه‌های پیمایش به اثبات برساند، می‌تواند سهمیه اضافی با قیمتی بالاتر از نرخ اول دریافت کند. قیمت گازوئیل در این حالت همچنان مشمول دریافت یارانه است.

مقدار و اندازه سهمیه نرخ دوم گازوئیل، به میزان فعالیت بستگی دارد که طبق کیلومتر طی شده با بارنامه، تعداد سفر‌ها و بارنامه قابل محاسبه خواهد بود.

خرید گازوئیل با قیمتی نزدیک به قیمت بازار آزاد در صورتی مطرح است که نیاز ناوگان از دو نرخ اول تامین نشود یا پای مصارفی خارج از چارچوب حمایتی تعریف شده، وسط بیاید. قیمت گازوئیل در این حالت می‌تواند معادل قیمت تمام شده برای دولت، یا قیمت صادراتی (فوب خلیج فارس) باشد و در مقام مقایسه به مراتب بالاتر از دو نرخ دیگر باشد.

قیمت گازوئیل سهمیه‌ای معمولی در حال حاضر ۳۰۰ تومان در هر لیتر است و برخی نیروگاه‌ها و صنایع با شرایط خاص و همچنین برخی خودرو‌های خدماتی با پیمایش بالا، خریدار گازوئیل به قیمت ۶۰۰ تومان در هر لیتر هستند.

جزئیات دقیق و قیمت‌های نهایی گازوئیل در هر پله هنوز رسماً اعلام نشده است و آنچه طی روز‌های گذشته در اخبار و رسانه‌ها یا شبکه‌های اجتماعی دیده‌اید و شنیده‌اید از حد و حدود گمانه‌زنی فراتر نمی‌رود.

آنهایی که قیمت گازوئیل را در طرح جدید پیش‌بینی کرده‌اند می‌گویند نرخ اول برای سهمیه پایه به احتمال زیاد در همان حدود ۳۰۰ تا ۶۰۰ تومان باقی بماند. گمانه‌زنی درباره نرخ دوم متفاوت است و به گفته مدعیان بین هزار تا چهار هزار تومان تعیین خواهد شد.

نرخ سوم گازوئیل با هدف از بین بردن انگیزه قاچاق تعیین می‌شود. به همین منظور احتمالا به قیمت گازوئیل در کشور‌های همسایه و بازار جهانی نزدیک است. با در نظر گرفتن این نکته به عددی مثل ۲۵ تا ۴۰ هزار تومان در هر لیتر (و حتی شاید بیشتر) می‌رسیم.

مقایسه وضعیت گازوئیل و بنزین در ایران

ایران ظرفیت تولید روزانه حدود ۱۱۰ تا ۱۲۰ میلیون لیتر گازوئیل را دارد. از آن طرف مصرف رسمی گازوئیل در کشور روزانه حدود ۸۵ تا ۹۵ میلیون لیتر برآورد شده که بخشی از این مصرف به دلیل قیمت پایین، ناکارآمدی و بخشی نیز به سمت قاچاق منحرف می‌شود.

تولید بنزین کشور نیز در حدود ۱۰۵ تا ۱۱۵ میلیون لیتر در روز است و به طور میانگین روزانه بیش از ۱۱۰ میلیون لیتر بنزین مصرف می‌کنیم. در روز‌های اوج مصرف (مانند تعطیلات نوروز و تابستان) میزان مصرف روزانه بنزین ممکن است به ۱۲۰ تا ۱۳۰ میلیون لیتر و حتی بیشتر برسد.

ایران در تولید گازوئیل خودکفا است و حتی ظرفیت صادرات نیز دارد، هرچند کیفیت گازوئیل تولیدی برای برخی استاندارد‌ها ممکن است نیاز به بهبود داشته باشد. در مورد بنزین، کشور در بیشتر مواقع سال در مرز خودکفایی قرار دارد، اما با افزایش مصرف، به ویژه در پیک‌ها، نیازمند واردات یا استفاده از ذخایر استراتژیک می‌شود.

حجم یارانه‌ای که به هر دو فرآورده اختصاص پیدا می‌کند بالاست و فشار زیادی بر اقتصاد کشور وارد می‌کند. انگیزه قاچاق به دلیل تفاوت قیمت با کشور‌های همسایه، برای هر دو محصول وجود دارد، اما برای گازوئیل به دلیل کاربرد گسترده‌تر در حمل‌ونقل تجاری و تفاوت قیمت بیشتر، قاچاق از جذابیت بالاتری برخوردار است.

ارائه آمار دقیق از حجم قاچاق سوخت به دلیل ماهیت غیرقانونی آن دشوار است. گمانه‌زنی‌ها از قاچاق ۱۰ میلیون لیتر تا بیش از ۲۰ میلیون لیتر در روز حکایت دارد. به طور کلی سهولت نسبی در جابه‌جایی با باک‌های اضافی یا تانکر‌های غیرمجاز، باعث می‌شود گازوئیل سهم عمده‌ای از قاچاق سوخت را به خود اختصاص دهد.

تخمین زده می‌شود ۶۰ تا ۷۰ درصد از کل سوخت قاچاق، مربوط به گازوئیل باشد. این بدان معناست که روزانه بین شش تا ۱۴ میلیون لیتر (و شاید بیشتر) گازوئیل از کشور قاچاق می‌شود. مابقی حجم قاچاق، یعنی حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد، مربوط به بنزین است که روزانه احتمالا بین چهار تا هشت میلیون لیتر یا بیشتر است.

چرا گازوئیل کالای محبوب قاچاقچیان است؟

قاچاق گازوئیل از ایران، به دلیل اختلاف فاحش قیمت این فرآورده در داخل کشور با قیمت‌های رایج در کشور‌های همسایه و بازار جهانی شکل گرفته است. ایران یکی از ارزان‌ترین قیمت‌های گازوئیل در جهان را عرضه می‌کند.

قیمت گازوئیل در ایران، با احتساب لیتری ۳۰۰ تا ۶۰۰ تومان و نرخ ارز آزاد تقریبی، معادل نیم یا یک سنت است. همین مقدار گازوئیل در ترکیه حدود ۱.۲۰ تا ۱.۴۰ دلار آمریکا ارزش دارد.

قیمت گازوئیل در پاکستان به ۱.۱ دلار می‌رسد و در افغانستان هر لیتر گازوئیل را ۷۰ تا ۹۰ سنت می‌فروشند و در عراق برای خرید هر لیتر گازوئیل باید ۵۰ تا ۸۰ سنت پرداخت کرد. گازوئیل در بازار جهانی به طور متوسط ۱.۵ تا دو دلار قیمت دارد.

آیا طرح گازوئیل، مقدمه تغییر قیمت بنزین است؟

اینکه اجرای طرح سه نرخی شدن گازوئیل را به عنوان یک طرح پایلوت و مقدمه‌ای برای اجرای سیاست‌های مشابه در مورد بنزین بدانیم زیادی بدبینانه به نظر می‌رسد، اما با توجه به ماهیت طرح‌های اصلاح قیمت حامل‌های انرژی، نباید آن را غیرمحتمل دانست.

حساسیت کمتر گازوئیل نسبت به بنزین اولین دلیل است. تغییرات قیمت بنزین به طور مستقیم بر عموم مردم و هزینه‌های سبد خانوار تأثیر می‌گذارد و حساسیت اجتماعی و سیاسی بالاتری دارد. دولت‌ها معمولاً اصلاحات سخت‌تر را ابتدا در حوزه‌های با حساسیت کمتر آزمایش می‌کنند.

دلیل دوم به ماهیت مشابه دو حوزه برمی‌گردد؛ بنزین و گازوئیل با چالش مصرف بی‌رویه، قاچاق گسترده و فشار یارانه سنگین بر بودجه دولت رو‌به‌رو هستند و راهکار‌های مدیریت چالش‌ها نیز مشابه است. اجرای موفقیت‌آمیز طرح برای گازوئیل، زیرساخت‌های فنی (مانند کارت‌های هوشمند پیشرفته‌تر، سامانه‌های رصد پیمایش و بارنامه) و تجربیات اجرایی لازم را برای تعمیم آن به بنزین فراهم می‌کند.

هدف کلان دولت، واقعی‌سازی تدریجی قیمت حامل‌های انرژی و مدیریت بهینه مصرف است. این هدف بدون اصلاح نظام توزیع و قیمت‌گذاری بنزین، به طور کامل محقق نخواهد شد. بنابراین، بعید نیست در صورت موفقیت نسبی طرح ساماندهی گازوئیل در کنترل مصرف و کاهش قاچاق و با رعایت ملاحظات اجتماعی و اقتصادی، دولت در گام بعدی به سراغ اجرای مدلی مشابه برای بنزین در سراسر کشور برود.

منبع خبر