تبعات جبران ناپذیر پسروی خزر

به گزارش سلامت نیوز به نقل از جام جم،دریاچه خزر، بزرگ‌ترین پهنه آبی محصور در خشکی جهان، طی سال‌های اخیر با کاهش قابل توجه سطح آب مواجه شده است. این پدیده نه‌تنها بر اکوسیستم آبی و تنوع زیستی این دریاچه تأثیر گذاشته، بلکه زندگی جوامع ساحلی، صنایع شیلات و حتی شرایط اقتصادی و اجتماعی منطقه را تحت‌الشعاع قرار داده است.

حالا کاهش سطح آب این اکوسیستم به یک چالش چندبعدی تبدیل شده که مجموعه‌ای از عوامل طبیعی مانند تغییرات اقلیمی و عوامل انسانی مثل مدیریت نادرست منابع آب و سدسازی‌ها در آن نقش دارند. اگر اقدامات فوری و هماهنگ میان کشورهای ساحلی انجام نگیرد، این بحران می‌تواند در منطقه به یک فاجعه زیست‌محیطی و اقتصادی تبدیل شود. 

براساس داده‌های مؤسسات تحقیقاتی و ماهواره‌ای، سطح آب دریای خزر از دهه۱۹۹۰تاکنون بیش از۱.۵متر کاهش یافته و روند نزولی آن همچنان ادامه دارد. برخی مشاهدات حاکی از آن است که این کاهش در مناطق شمالی خزر که کم‌عمق‌تر است محسوس‌تر بوده و حتی به ۲ تا ۳ متر نیزمی‌رسد.

خزر مهم‌ترین زیستگاه ماهیان خاویاری ومنبع اصلی خاویار جهان به شمارمی‌آید.کاهش سطح آب به‌ویژه درمناطق تخم‌ریزی مانند مصب رودخانه‌های ولگا واورال،حیات این گونه‌ها را تهدیدمی‌کند. آمارهانشان می‌دهندکاهش ورودی آب‌شیرین رودخانه‌ها باعث افزایش شوری آب و اختلال درزندگی آبزیان و پلانکتون‌ها شده است وبا کاهش حجم آب، غلظت آلاینده‌های صنعتی و کشاورزی افزایش یافته و حیات آبزیان را در معرض خطر قرار داده‌است. 

پسروی آب دریای خزر تأثیر زیادی بر سواحل و جوامع انسانی دارد. درحال‌حاضر، بنادر مهمی مانند بندرانزلی در ایران و آستراخان در روسیه با مشکل کم‌عمق شدن و کاهش قابلیت کشتیرانی مواجه شده‌اند. همچنین تالاب‌های بین‌المللی مانند انزلی و میانکاله در معرض خشک‌شدن قرار دارند که این امر حیات پرندگان مهاجر و گونه‌های جانوری را تهدید می‌کند. نکته مهم‌تر این‌که کاهش سطح آب به پیشروی خشکی به سمت دریا و افزایش فرسایش سواحل منجر شده است.

 سال گذشته بود که سازمان فضایی ایران با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای، وضعیت سطح آب دریای خزر به‌عنوان بزرگ‌ترین دریاچه جهان را بررسی کرد. در این بررسی‌ها که شامل یک بازه زمانی حدودا ۱۰ساله بوده و توسط بخش سنجش از دور این سازمان انجام شد، بخش‌های مختلف دریای خزر از منظر سطح آب مورد ارزیابی قرار گرفت.

نتایج بیانگر این موضوع بود که بخش شمالی دریاچه در سالیان گذشته به‌خصوص دو سال اخیر با کاهش سطح آب و پیشروی خط ساحل که نشأت‌گرفته از کاهش میزان آب بوده، مواجه شده است.

همچنین، در بخش جنوبی و سواحل ایران، فعلا تغییرات زیادی حاصل نشده که احتمالا به‌دلیل شیب یا عمق دریا در این بخش است، اما روند کاهش سطح آب دریای خزر موضوعی مهم و جدی تلقی می‌شود.

گفتنی‌است،سازمان فضایی ایران به‌عنوان متولی بخش فضایی کشورتاییدمی‌کندکه سطح آب دریای‌خزرکاهش‌یافته واین کاهش سطح درصورت تداوم،درسالیان پیش‌رو مشکلات زیست‌محیطی زیادی رابرای تمام کشورهای ساحلی ایجادخواهد کرد.

   
تغییرات اقلیم و سوء‌مدیریت‌ها

پایین‌رفتن سطح آب دریاچه خزر ارتباط مستقیمی با تغییرات اقلیمی دارد اما این تمام ماجرا نیست. بررسی‌ها نشان می‌دهد این تغییرات بین ۳۰ تا ۵۰درصد از کاهش آب دریای خزر را به خود اختصاص داده است. افزایش دما در منطقه خزر به تبخیر بیشتر و کاهش ذخیره آب منجر شده است، ضمن این‌که بیش از ۸۰درصد آب این دریاچه از رودخانه ولگا تأمین می‌شود.

کاهش بارش‌ها در حوضه آبریز ولگا و افزایش تبخیر به‌دلیل گرمایش جهانی، جریان آب این رودخانه را کاهش داده است. ذوب سریع‌تر یخچال‌های قفقاز که در کوتاه‌مدت ممکن است باعث افزایش جریان آب شود، در بلندمدت اما ذخیره آب را کاهش می‌دهد.

وقتی به وضعیت دریاچه خزرنگاه می‌کنیم بازهم رد پای انسان‌ها در بروز چنین شرایطی به چشم می‌خورد. سدسازی و مصرف آب در بالادست، یکی از دلایل نرسیدن آب به کام خزر است. کشورهایی مانند روسیه و قزاقستان با احداث سدهای متعدد روی رودخانه‌های منتهی به خزر، حجم آب ورودی را کاهش داده‌اند. برداشت بی‌رویه از منابع آب و استفاده گسترده از رودخانه‌ها برای کشاورزی و صنعت، به‌ویژه در مناطق خشک مانند جمهوری‌آذربایجان و ترکمنستان هم عامل دیگری در تشدید این وضعیت است.

پیشروی و پسروی‌های خزر

طبق بررسی‌های مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر، از سال۱۳۸۵ به بعد، سطح آب، سالانه ۱۰سانتی‌متر کاهش یافته است. اما درسال۱۴۰۱سطح آب دریانسبت به سال۱۴۰۰، ۲۶سانتی‌مترودرسال۱۴۰۲نسبت به سال قبل‌تر ۲۴سانتی‌متر و درمجموع طی این دو سال نزدیک به ۵۰ سانتی‌متر افت سطح تراز داشته است. چندی پیش هم مدیر مرکز مطالعات و تحقیقات دریای خزر با بیان این‌که نوسانات آب و تغییرات دوره‌ای خزربه‌عنوان یکی ازویژگی‌های بارز وپدیده‌ای شناخته‌شده در بین ساحل‌نشینان شمال کشور به‌ شمار می‌رود، گفته بود: «بررسی نوسانات آب این دریا از سال ۱۸۳۷ میلادی برمبنای قدیمی‌ترین ایستگاه‌ ترازسنجی آغاز شد. رفتار خزر با توجه به دوره‌های افزایشی و کاهشی، افت‌وخیزهای زیادی داشته که اثرات آن به‌ویژه در ۵۰ سال اخیر به‌وضوح در سواحل دیده می‌شود.»  

سیده‌معصومه بنی‌هاشمی ادامه داد: «سطح آب دریاچه طی سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۶ به‌طورکلی روندی کاهشی داشته و به پایین‌ترین سطح خود در سال‌۵۶ رسید. پس‌ از آن در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ سطح آب نزدیک به ۵/۲متر افزایش‌یافت که این روند تا سال ۱۳۷۴ ادامه پیدا کرد. پس از آن تا امروز سطح تراز آب دریای خزر ۲متر کاهش یافته است.»

تجربه‌ای که در دهه‌های گذشته از یک دوره پیشروی آب دریاچه به‌دست‌آمده، نشان داد این اتفاق باعث زیر آب رفتن اراضی و بناهای فراوانی شده که به‌موجب آن اقدامات وسیعی ازجمله دیوارسازی و احداث سنگ‌چین جهت جلوگیری از آسیب‌های احتمالی به تاسیسات ساحلی انجام‌گرفت که همچنان در برخی نقاط سواحل شمالی مشهود است.  پسروی آب خزر در برهه کنونی نیز باعث ایجاد چالش در زیرساخت‌ها و کاربری‌های اقتصادی و گردشگری می‌شود. کاهش ذخایر آبی وابسته به خزر مانند تالاب‌ها و خلیج گرگان، افزایش عرصه ساحل و دخل و تصرف انسانی و تجاوز به حریم دریا، تأثیر بر فعالیت بنادر و شرایط دریانوردی، آسیب به انواع تنوع زیستی و اکوسیستم‌های ساحلی به‌ویژه در مصب رودخانه‌ها و افزایش غلظت آلاینده‌های محیطی دریا ازجمله تاثیرات مخرب پسروی دریا در سال‌های اخیر به‌ شمار می‌رود.

منبع خبر