- 2025-10-31
- 21 بازدید
- 0 دیدگاه
- سبک زندگی
چرا نیمهشب از خواب بیدار میشویم و دیگر خوابمان نمیبرد؟
مشکل بیدار شدن ناگهانی در میانه شب، به ویژه حوالی ساعت ۳ یا ۴ بامداد، یکی از رایجترین مشکلات خواب در میان بزرگسالان است. بسیاری از افراد این مشکل را به بیخوابی یا ضعف اعصاب تعبیر میکنند، اما دادههای علمی نشان میدهد که این پدیده معمولاً بخشی از واکنش بدن به استرس و اختلالات هورمونی است.
ریتم شبانهروزی و نقش کورتیزول در بیداری نیمه شب
بدن انسان بر اساس یک ریتم شبانهروزی (circadian rhythm) تنظیم شده است که چرخه خواب و بیداری را کنترل میکند. در شرایط عادی، سطح هورمون کورتیزول، که بهعنوان «هورمون بیداری» شناخته میشود، در ساعات پایانی شب کاهش مییابد و از حدود ساعت پنج تا شش صبح به تدریج افزایش پیدا میکند، تا بدن را برای بیداری آماده کند.
مطالعات نشان میدهند که پاسخ افزایش کورتیزول پس از بیداری (Cortisol Awakening Response یا CAR) پدیدهای احترامبرانگیز است که عمدتاً در ۳۰–۶۰ دقیقه بعد از بیداری رخ میدهد.
اما پژوهشی جدید از University of Bristol نشان میدهد که برخلاف انتظار، خودِ عمل بیدار شدن ممکن است افزایش نرخ ترشح کورتیزول را ایجاد نکند، بلکه این افزایش در ساعتهای قبل از بیداری رخ میدهد. بهعبارت دیگر، اگر سیستم عصبی تحت فشار باشد، ممکن است کورتیزول «زودتر از موعد» افزایش یابد و بدن را اشتباهاً به بیداری وادارد.
مرحله REM و حساسیت مغز
در نیمه دوم شب، خواب انسان عمدتاً وارد مرحله خواب با حرکت سریع چشمها (REM) میشود، مرحلهای که مغز نسبتاً فعال است و خواب سبکتر است. در این وضعیت، کوچکترین محرک خارج مانند تغییر دمای اتاق، صدای ضعیف یا یک فکر ناگهانی میتواند باعث بیداری شود. این حساسیت بیشتر در کسانی است که تحت استرس هستند یا شبکه خوابشان مختل شده است.
تغذیه و عوامل متابولیک
تحقیقات منتشرشده در پایگاههای علمی نشان میدهند که مصرف غذاهای سنگین، شیرینیها یا نوشیدنیهای محرّک در ساعات پایانی شب میتواند منجر به نوسانات قند خون و فعالسازی سیستم عصبی سمپاتیک شود.
مطلب مرتبط | وقتی خواب میبینیم چه اتفاقی در بدنمان میافتد؟
این روند میتواند احتمال بیداری در حوالی ساعت سه بامداد را افزایش دهد. برای مثال، مطالعهٔ ۱۵ روزه روی افراد جوان نشان داد که سطح بالای کورتیزول قبل از خواب، بهطور معناداری با کوتاهتر شدن مدت خواب و کاهش کیفیت آن همراه بوده است. (OUP Academic) در بیماران دارای اختلال خواب مزمن نیز ارتباطی مثبت بین شدت بیخوابی و سطح کورتیزول صبحگاهی مشاهده شده است. (PMC)
راهکارهای علمی برای بازگشت به خواب
اگر شبها بین ساعت سه تا چهار بیدار میشوید و دوباره خوابتان نمیبرد، چند روش مبتنی بر شواهد میتواند مؤثر باشد:
به ساعت نگاه نکنید: بررسی مداوم ساعت، مغز را وارد حالت محاسبه زمانی و هوشیاری میکند و فرآیند خوابیدن را دشوارتر میسازد.
تنفس آهسته و عمیق انجام دهید: انجام ده بار دم و بازدم آرام، میتواند سطح کورتیزول را کاهش داده و بدن را دوباره به وضعیت خواب ببرد.
آرامسازی عضلانی پیشرونده (Progressive Muscle Relaxation): از عضلات پا تا عضلات صورت بهتدریج فشار را کم کنید و شل شوید. این روش در اختلالات خواب و استرس زدایی بهکار رفته است.
اصلاح عادات غذایی و محیط خواب: شام سبکتر، اجتناب از نوشیدنیهای کافئینه یا الکلی در ساعات انتهایی شب، کاهش نور آبی، تنظیم دمای اتاق، میتوانند به تعادل ریتم خواب کمک کنند.
مطلب مرتبط | تماشا کنید: با چند شب بیخوابی چه بلایی بر سرتان خواهد آمد؟!
پیام بدن را جدی بگیرید
بیدار شدن مکرر حوالی ساعت سه صبح الزاماً به معنای بیماری نیست، بلکه نوعی هشدار فیزیولوژیک از سوی بدن است که میگویَد سیستم عصبی تحت فشار قرار دارد و نیاز به بازگشت به تعادل دارد. بیتوجهی به این علامت میتواند در بلندمدت منجر به اختلالات خواب، افزایش فشار روانی، کاهش تمرکز و حتی مشکلات جسمی شود.
ارسال دیدگاه