نبض سلامت روان دانشجویان در گرو مشاوره

در دانشگاه آزاد اسلامی، «مشاوره» فقط یک اتاق ساکت در گوشه‌ای از ساختمان فرهنگی نیست. امروز شبکه‌ای گسترده از بیش از ۱۷۰ مرکز مشاوره فعال در سراسر کشور، نبض سلامت روان دانشجویان را در دست گرفته‌اند؛ مراکزی که از غربالگری اولیه گرفته تا مداخله فوری در موارد پرخطر، همه چیز را با پرونده الکترونیکی و ارزیابی میدانی دنبال می‌کنند. تنها در یک سال گذشته، بیش از ۱۸ هزار و ۴۸۷ مراجعه ثبت شده، نشان از رشد ۲۰ درصدی اعتماد دانشجویان به این مراکز دارد. در کنار این، کارگاه‌ها و دوره‌های مهارت‌آموزی نیز رشد چشمگیری داشته‌اند؛ ۸۸۹ دوره آموزشی با مشارکت ۴۷۲ مدرس که نسبت به سال قبل به ترتیب ۵۸ و ۳۳ درصد رشد را تجربه کرده‌اند. همچنین در یک سال گذشته یک میلیارد و 400 میلیون تومان از مراکز مشاوره برتر حمایت شده است.

فرزاد جهان‌بین، معاون فرهنگی دانشجویی دانشگاه آزاد، در نشست رؤسای مراکز مشاوره تأکید کرد که دانشجوی امروز «فقط یک مراجع با مشکل روان‌شناختی نیست، بلکه یک سرمایه انسانی در حال شکل‌گیری است که با چالش‌های هویت، اقتصاد و رشد شخصی روبه‌رو است».

او با اشاره به ضرورت تحول مراکز مشاوره، سه عرصه کلیدی مداخله را معرفی کرد؛ پیشگیری و توانمندسازی، مداخله تخصصی سریع و مشاوره توان‌افزا. جهان‌بین گفت که مراکز مشاوره باید از یک «خدمت پشتیبانی» به «رکن اساسی توسعه سرمایه انسانی» ارتقا یابند و با شبکه‌سازی، پرونده الکترونیک و همکاری با تمامی واحدهای دانشگاهی، سلامت روان دانشجویان را به‌طور مستمر دنبال کنند. 

حالا همه واحدهای دانشگاه آزاد در ۳۱ استان کشور و دو واحد مستقل تحت پوشش این شبکه قرار دارند و بخش عمده جلسات (۹۲ درصد) در مراکز مشاوره امین و تنها 8 درصد در کلینیک‌های تخصصی برگزار شده است. پشت این اعداد، سیستمی دقیق از رتبه‌بندی دفاتر مشاوره بر اساس پنج شاخص کلیدی، از وضعیت فیزیکی و نیروی انسانی تا امنیت اطلاعات و کیفیت خدمات قرار دارد. دانشجویان تازه وارد پیش از انتخاب واحد، پرسشنامه سلامت روان را در سامانه دانشجویار تکمیل می‌کنند تا در صورت شناسایی به عنوان گروه «ریسک بالا»، بلافاصله توسط مراکز مشاوره دعوت و حمایت شوند. دانشگاه آزاد اسلامی با تکیه بر این شبکه گسترده، گام به گام در مسیر تحقق اهداف سند تحول دانشگاه آزاد پیش می‌رود؛ سندی که می‌خواهد سلامت روان، همان قدر جدی گرفته شود که آموزش و پژوهش. 

در این گزارش در گفت‌وگو با سعید نجارپور، رئیس مرکز دفاتر مشاوره دانشگاه آزاد اسلامی از جزئیات فعالیت این مراکز پرسیده‌ایم که در ادامه مشروح آن را از نظر می‌گذرانید. 

فعالیت 170 مرکز مشاوره در دانشگاه آزاد

سعید نجارپور، رئیس مرکز دفاتر مشاوره دانشگاه آزاد اسلامی از فعالیت گسترده مراکز مشاوره در سراسر کشور خبر داده و می‌گوید در حال حاضر بیش از ۱۷۰ واحد دانشگاه آزاد دارای مرکز مشاوره فعال هستند. 
نجارپور با اشاره به نحوه توزیع این مراکز توضیح داد: «تعداد دفاتر مشاوره در هر استان بر اساس شمار واحدهای دانشگاهی همان استان تعیین شده است. مثلاً استانی داریم که ۲۰ واحد دانشگاهی دارد و از این میان، حدود ۱۴ تا ۱۸ واحد آن دارای مرکز مشاوره فعال هستند. در مقابل، در استان‌هایی مانند قم که تنها یک واحد دانشگاهی دارند، همان مرکز مشاوره فعال است.» به گفته او، دانشگاه آزاد تلاش کرده است تا متناسب با گستره واحدهایش در کشور، پوشش خدمات مشاوره‌ای را برای تمام دانشجویان فراهم کند.

اضطراب و افسردگی در صدر مراجعات

او  می‌گوید که میزان مراجعات در سال گذشته قابل‌توجه بوده و بررسی این داده‌ها به‌صورت داخلی برای ارزیابی عملکرد دفاتر و نیازسنجی دانشجویان انجام می‌شود. 
رئیس مرکز دفاتر مشاوره با اشاره به ماهیت مشکلات مطرح‌شده از سوی دانشجویان گفت: «بیشتر مراجعات به دلیل مشکلات روان‌شناختی است، نه الزاماً اختلالات جدی. عمده موضوعات مربوط به افسردگی و اضطراب است.»
او تأکید می‌کند که این مسائل، اگرچه در دوران دانشجویی رایج هستند، اما در صورت بی‌توجهی می‌توانند بر عملکرد تحصیلی و سلامت روانی دانشجویان تأثیر منفی بگذارند. 

سهم بیشتر دختران از خدمات مشاوره‌ای

نجارپور همچنین به تفاوت معنادار میان مراجعات دختران و پسران اشاره کرد و گفت: «در دانشگاه آزاد، مشابه الگوی مراکز مشاوره عمومی، دانشجویان دختر بیش از پسران از خدمات مشاوره‌ای استفاده می‌کنند. این مسئله تا حدی ریشه فرهنگی دارد. معمولاً پسرها کمتر برای دریافت کمک روان‌شناختی پیش‌قدم می‌شوند، درحالی‌که خانم‌ها تمایل بیشتری به مراجعه و گفت‌وگو با متخصص دارند.»

رتبه‌بندی دفاتر مشاوره بر اساس ۵ شاخص کلیدی

رئیس مرکز دفاتر مشاوره دانشگاه آزاد اسلامی، در ادامه از سازوکار دقیق ارزیابی و رتبه‌بندی دفاتر مشاوره در واحدهای دانشگاهی سخن گفت. به گفته او، این رتبه‌بندی بر پایه چند شاخص کلیدی انجام می‌شود تا علاوه بر سنجش کیفیت، زمینه بهبود عملکرد مراکز در سراسر کشور فراهم شود. 
نجارپور نخستین حوزه ارزیابی را مربوط به وضعیت فیزیکی و تجهیزاتی مراکز عنوان کرد و گفت: «در این بخش مواردی مانند تابلوی مشخص مرکز مشاوره، محل مناسب و در دسترس برای دانشجویان، اتاق‌های اختصاصی مشاوره فردی و گروهی، فضای انتظار مناسب و امکانات فنی مرتبط با جلسات مشاوره یا درمان گروهی بررسی می‌شود.»
به گفته او، دومین حوزه ارزیابی به نیروی انسانی و فرایندهای ارائه خدمات مربوط است. او افزود: «ما بررسی می‌کنیم که آیا مشاوران و کارشناسان هر مرکز تخصص لازم را دارند یا خیر. موضوعاتی مثل نحوه نوبت‌دهی (حضوری یا آنلاین)، رعایت محرمانگی اطلاعات دانشجویان، و نحوه ثبت و نگهداری پرونده‌ها از شاخص‌های اصلی این بخش است.» نجارپور تأکید می‌کند که امنیت و محرمانگی اطلاعات مراجعان خط‌قرمز دفاتر مشاوره است و رعایت این اصل در ارزیابی‌ها نقش تعیین‌کننده دارد. 
سومین حوزه ارزیابی، عملکرد اجرایی دفاتر است. به گفته نجارپور، ارزیابی دفاتر تنها به جلسات مشاوره فردی محدود نیست، بلکه طیف گسترده‌ای از فعالیت‌های آموزشی و فرهنگی را نیز شامل می‌شود. 
او توضیح داد: «در بخش عملکرد، ما بررسی می‌کنیم که در هر واحد دانشگاهی چه اتفاقاتی بیرون از اتاق مشاوره می‌افتد. برگزاری کارگاه‌های آموزشی، برنامه‌های فرهنگی و دوره‌های مهارت زندگی اسلامی – ایرانی از جمله فعالیت‌هایی است که برای آن امتیاز ویژه در نظر گرفته‌ایم. مثلاً آیا کارگاه‌های آموزشی در زمینه‌هایی مثل ازدواج، مهارت‌های زندگی یا پیشگیری از آسیب‌های روانی برگزار شده؟ آیا برای دانشجویان خوابگاهی خدمات مشاوره در محل خوابگاه فراهم است یا نه؟ همه این موارد در امتیازدهی لحاظ می‌شود.»
یکی دیگر از شاخص‌های ارزیابی، مدیریت مرکز مشاوره و نحوه تعامل رئیس مرکز مشاوره با دفتر مرکزی است. نجارپور گفت: «ما بررسی می‌کنیم که مدیر هر مرکز چقدر در فضای مجازی فعال است، تا چه اندازه اطلاع‌رسانی و ارتباط مؤثر با دانشجویان دارد و تعاملش با ما چگونه است.»
یکی از مهم‌ترین تحولات اخیر در نظام ارزیابی دفاتر مشاوره، راه‌اندازی پرونده الکترونیکی مراجعان است. رئیس مرکز دفاتر مشاوره در این باره توضیح داد: «دانشجویان پس از مراجعه به مرکز، علاوه بر پرونده فیزیکی محرمانه، در سامانه الکترونیکی هم ثبت می‌شوند. این کار برای ما بسیار مهم است؛ چون از طریق آن می‌توانیم ببینیم در هر واحد دانشگاهی چه مراجعاتی انجام شده، مشکلات چه بوده و چه روندی طی شده است.»
نجارپور در ادامه به فرایند نهایی ارزیابی اشاره کرد و گفت: «بخشی از امتیازدهی از طریق بررسی مستندات الکترونیکی انجام می‌شود، اما ارزیاب‌های ما هر سال به‌صورت حضوری به واحدها سر می‌زنند. تجهیزات، فضای فیزیکی، پرونده‌ها و حتی مستندات کارگاه‌ها از نزدیک بررسی می‌شود. در نهایت مجموع نمرات ما و نظر ارزیاب‌های میدانی جمع می‌شود تا امتیاز نهایی هر مرکز مشخص شود.»

رتبه‌بندی، محرک بهبود عملکرد

رئیس مرکز دفاتر مشاوره دانشگاه آزاد اسلامی، رتبه‌بندی سالانه دفاتر مشاوره را عامل مهمی در ارتقای عملکرد آن‌ها می‌داند. او با اشاره به آمارهای موجود توضیح داد: «تأثیر رتبه‌بندی کاملاً مشهود است. آمار مراجعه دانشجویان در چند سال اخیر به طور پیوسته افزایش‌یافته و این رشد حتی از نسبت ورودی‌های جدید دانشگاه هم بیشتر بوده است. این یعنی مراکز مشاوره نه‌تنها فعال‌تر شده‌اند، بلکه اعتماد دانشجویان نیز به آن‌ها بیشتر شده است.»
نجارپور معتقد است که سیاست‌گذاری‌های اخیر در دانشگاه آزاد و حمایت‌های ساختاری از دفاتر مشاوره، باعث شده هم دانشجویان تمایل بیشتری به مراجعه پیدا کنند و هم مشاوران باانگیزه و جدیت بیشتری فعالیت کنند. 

استان‌ها و واحدهای برتر در رتبه‌بندی سالانه کدامند؟ 

رئیس مرکز دفاتر مشاوره دانشگاه آزاد اسلامی در ادامه از واحدها و استان‌هایی نام می‌برد که بر اساس ارزیابی‌های سال گذشته عملکرد ممتازتری داشته‌اند: «در سطح ویژه که بالاترین سطح ارزیابی محسوب می‌شود، واحدهای کرمان، نجف‌آباد، خرم‌آباد و تهران مرکزی چهار رتبه برتر را کسب کردند. این واحدها هم از نظر ساختار فیزیکی و تجهیزاتی و هم از منظر فعالیت‌های فرهنگی و آموزشی، عملکرد قابل‌توجهی داشتند.»
او اضافه کرد: «در سطح یک نیز خمینی‌شهر، سبزوار، کاشان و زنجان رتبه‌های برتر را به خود اختصاص دادند.» به گفته نجاپور، واحدها در سه سطح ویژه، سطح یک، سطح 2 و سطح 3 دسته‌بندی شدند.

سلامت روان؛ غربالگری و حمایت رایگان دانشجویان

یکی از برنامه‌های تازه و مؤثر دانشگاه آزاد اسلامی، اجرای پرسش‌نامه سلامت روان برای دانشجویان ورودی جدید از سال گذشته است. نجارپور درباره نحوه اجرای این برنامه توضیح می‌دهد: «قبلاً این طرح به‌صورت آزمایشی انجام می‌شد و نواقصی داشت، اما از پارسال به بعد، به شکل جدی و سیستماتیک در سطح دانشگاه اجرا شد. این طرح قبلاً از طریق بافر انجام می‌شد؛ اما الان به دانشجویار منتقل شده است. همه دانشجویان ورودی جدید موظف هستند قبل از ثبت‌نام در آموزشیار، پرسش‌نامه پایه سلامت روان را در پلتفرم دانشجویار تکمیل کنند.»
رئیس مرکز دفاتر مشاوره درباره روند بعدی توضیح داد: «پس از تحلیل داده‌ها، دانشجویانی که نیاز به کمک دارند، به واحدهای دانشگاهی معرفی می‌شوند. مراکز مشاوره موظف هستند با آن‌ها تماس بگیرند و خدمات مشاوره‌ای و درمانی لازم را ارائه دهند. اگر واحدی توان تخصصی لازم را نداشته باشد، دانشجو به نزدیک‌ترین واحد مجهز ارجاع داده می‌شود.»
او تأکید می‌کند که تمام این خدمات کاملاً رایگان است و محدودیتی در تعداد جلسات وجود ندارد؛ هدف تنها حمایت مؤثر از سلامت روان دانشجویان است. 

حمایت ویژه از دانشجویان در معرض ریسک بالا 

یکی از بخش‌های حساس و اثرگذار در برنامه‌های مرکز دفاتر مشاوره دانشگاه آزاد، توجه ویژه به دانشجویانی است که در غربالگری سلامت روان به‌عنوان دارای ریسک بالا شناسایی می‌شوند. 
به گفته نجارپور، فرایند حمایت از این گروه کاملاً سریع و هدفمند است. او توضیح می‌دهد: «به‌محض اینکه دانشجویی به‌عنوان دارای ریسک بالا شناسایی شد، مدیر مرکز مشاوره واحد موظف است فوراً با او تماس بگیرد و دعوتش کند تا از خدمات ما استفاده کند. برخلاف سایر مراجعه‌ها که ممکن است دانشجو یک یا دو هفته بعد وقت بگیرد، برای این دسته از دانشجویان اولین فرصت ممکن برای مشاوره باید فراهم شود.»

حرکت در مسیر سند تحول

یکی از محورهای مهم سند تحول دانشگاه آزاد، ارتقای خدمات مشاوره‌ای و سلامت روان دانشجویان است. نجارپور در پاسخ به این پرسش که آیا تکالیف سند تحول محقق شده‌اند، می‌گوید: «تمام تلاشمان را کرده‌ایم و همچنان می‌کنیم تا بر اساس سند تحول پیش برویم. آمارهایی که درباره تعداد مراجعه دانشجویان به دفاتر مشاوره سال‌به‌سال با درصد بالایی در حال افزایش است نیز در همین راستاست و این روند بیانگر اثرگذاری سیاست‌های اجرایی و برنامه‌ریزی‌های چند سال اخیر است.»
نجارپور توضیح داد: «هدف اصلی، افزایش تعداد دانشجویانی است که تحت پوشش خدمات مشاوره قرار می‌گیرند و کاهش مشکلاتی مانند افت تحصیلی و آسیب‌های اجتماعی را مدنظر داریم.»
رئیس مرکز دفاتر مشاوره اشاره می‌کند که دانشگاه آزاد در آیین‌نامه‌های خود، حق دسترسی رایگان خانواده دانشجویان و اعضای هیئت‌علمی و کارکنان واحدها را نیز در نظر گرفته است. او توضیح داد: «هر جایی که نیاز باشد، معاون فرهنگی دانشجویی واحد می‌تواند دستور دهد خانواده‌های دانشجویان بدون هیچ هزینه‌ای تحت پوشش جلسات مشاوره قرار گیرند. همین‌طور خانواده اعضای هیئت‌علمی و کارکنان هم در صورت نیاز می‌توانند از این خدمات بهره‌مند شوند.»

منبع خبر