معرفی استان‌های صدرنشین سرطان پستان

به گزارش سلامت نیوز به نقل از اعتماد، رییس انجمن علمی متخصصین زنان و زایمان ایران گفت:هنوز برنامه ملی جامعِ غربالگری با پوشش سراسری و مستمر وجود ندارد تهران، اصفهان و یزد در صدر آمار ابتلا به سرطان پستان قرار دارند.

 اکتبر، ماه جهانی اطلاع‌رسانی درباره سرطان پستان است که طبق تقویم ایرانی همزمان با نهم مهر تا نهم آبان است و تقریبا از سال ۱۳۸۹ وزارت بهداشت در ایران هم برنامه‌هایی برای آگاهی‌بخشی و حتی اجرای غربالگری‌های رایگان در این زمینه اجرا می‌کند. ابتدا طرح‌ها پایلوت و محدود بود و هر سال گسترده‌تر شد با وجود این هنوز برنامه‌ها کافی نیست. این نوع سرطان که البته در میان سایر سرطان‌ها به سرماخوردگی سرطان‌ها هم مشهور است در ایران نه تنها روند رو به افزایشی دارد که بازه سنی ابتلا به آن نسبت به کشورهای غربی پایین‌تر است. نرخ رشد سالانه ابتلا به سرطان پستان در کشور حدود ۴ تا ۶ درصد است و سالانه حدود ۱۷ هزار تا ۱۹ هزار مورد جدید ابتلا به سرطان پستان گزارش شده است که از این تعداد، حدود ۶ تا ۷ هزار نفر جان خود را از دست می‌دهند. بررسی بیشتر آمارها نشان می‌دهد که سالانه از هر ۱۰۰ هزار زن در ایران ۳۰ تا ۳۵ نفر به این بیماری مبتلا شده‌اند که روند آن رو به افزایش است. ۲۰ تا ۲۵ درصد از بیماران یعنی ۳ هزار ۴۰۰ تا ۴ هزار و ۲۵۰ نفر زیر ۴۰ سال و کمتر از ۵ درصد از آنان یعنی حدود ۸۵۰ نفر زیر ۳۰ سال هستند آن هم در شرایطی که سن ابتلا در ایران تقریبا ۱۰ سال کمتر از میانگین کشورهای غربی است. دکتر سودابه کاظمی اسکی، رییس انجمن علمی متخصصین زنان و زایمان ایران معتقد است دلیل کاهش سن ابتلا به این بیماری در ایران احتمالا به این موضوع برمی‌گردد که جمعیت ما نسبت به جمعیت کشورهای غربی جوان‌تر است. او به «اعتماد» می‌گوید: میانگین سنی تشخیص این بیماری در زنان ایرانی ۴۶ تا ۵۱ سال است که این سن نسبت به میانگین سن کشورهای غربی ۱۰ سال پایینتر است، بیشترین فراوانی آن هم در سن ۴۰ تا ۵۴ سال است و میانگین ۴۶ و ۴۸ سال هم بیشتر در افراد پریمنوپوزال (سال‌های پیش از یائسگی) دیده می‌شود. سالانه ۱۷ هزار مبتلای جدید در این بیماری داریم که حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد از آنان زیر ۴۰ سال و کمتر از ۵ درصد در سنین زیر ۳۰ سال هستند.

البته آمارها کمی متفاوت است و دکتر جعفر جندقی، مدیرکل دفتر مدیریت بیماری‌های غیر واگیر معاونت بهداشت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی چند روز پیش اعلام کرد که سالانه بیش از ۱۹ هزار مورد جدید ابتلا به این نوع سرطان در کشور ثبت می‌شود؛ یعنی به‌طور میانگین بیش از ۵۰ مورد در روز یا حدود ۲ مورد در ساعت. رییس انجمن متخصصین زنان و زایمان ایران اما در توضیحات بیشتر درباره روند رو به افزایش و علت پایین آمدن سن ابتلا به این بیماری و برخی جزییات سرطان پستان در ایران توضیح می‌دهد: «الگوهای خاصی از سرطان (مثل نوع «تریپل نگاتیو») که در زنان جوان‌تر بیشتر دیده می‌شود، در ایران نسبتا فراوان است. علت این مساله چندعاملی است و عواملی همچون تغییر سبک زندگی، استرس، آلودگی هوا، مصرف غذاهای پرچرب و فرآوری‌شده، کاهش باروری، کم‌تحرکی یا افزایش شاخص توده بدنی (BMI) و کاهش تعداد افرادی که فرزند به دنیا می‌آورند یا به‌تعویق افتادن سن اولین‌ بارداری در آن نقش دارند. همچنین کاهش سن شروع اولین قاعدگی، کاهش تمایل مادران به شیردهی، تغییر الگوی تغذیه و گرایش به سبک زندگی صنعتی از دیگر عوامل موثر در این روند به‌شمار می‌روند. ضمن اینکه عواملی چون ازدواج در سن بالاتر، کاهش تعداد زایمان‌ها و شیردهی کمتر یا کوتاه‌تر از نظر بیولوژیک باعث می‌شوند تماس سلول‌های پستان با استروژن بیشتر شود و در نتیجه با افزایش خطر در سن پایین‌تر روبرو خواهیم بود. از سوی دیگر، به دلیل جوان‌تر بودن ساختار جمعیتی ایران در مقایسه با کشورهای غربی، سهم بروز سرطان در میان جمعیت جوان کشور ما بیشتر است. همچنین برخی مطالعات انجام‌شده در کشورهای آسیایی، از جمله ایران، نشان می‌دهد که زیرگونه‌های تهاجمی‌تر سرطان در افراد جوان ایرانی شیوع بیشتری دارد. در این میان، نقش جهش‌های ژنتیکی در ژن BRCA1 نیز پررنگ‌تر و قابل توجه است.»
آمار ابتلا به سرطان پستان در ایران روند صعودی دارد، این بیماری به یکی از بارزترین چالش‌های سلامت زنان کشور تبدیل شده است. طبق تازه‌ترین بررسی‌ها، سرطان پستان با سهم حدود 9/12 درصد از تمامی موارد سرطان در ایران، در صدر شیوع قرار دارد و طبق اطلاعات مقاله «اپیدمیولوژی مولکولی سرطان پستان در ایران» که تابستان سال ۱۴۰۲ در مجله تحقیقات زنان، زایمان و سرطان به چاپ رسیده است، سرطان پستان پنجمین علت اصلی مرگ ناشی از سرطان در سال 2020 بوده است. «آخرین میزان بروز استاندارد شده سنی سرطان سینه در ایران 35.8 بود و انتظار می‌رود تا پایان سال 2030 به بیش از 70 مورد در هر 100000 نفر افزایش یابد. میزان بروز سرطان سینه در ایران الگوی خوشه‌ای داشت، در حالی که استان‌های مرکزی دارای بالاترین فراوانی یعنی 72 مورد در هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت هستند و استان‌های جنوب شرقی کمترین یعنی 5-11 مورد در هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت.» مطالعات متعدد نشان داده‌اند که اوج بروز سرطان سینه در گروه سنی 40 تا 49 سال در ایران رخ داده است. همچنین بر اساس همین مقاله، افزایش سریع میزان بروز این بیماری در زنان جوان در مناطق مختلف کشور گزارش شده است. برخی زنان به دلیل ژن‌های معیوب ارثی مانند BRCA1 و BRCA2 بیشتر در معرض سرطان پستان هستند. این ژن‌ها معمولا وظیفه جلوگیری از رشد سلول‌های سرطانی را دارند، اما وقتی جهش پیدا کنند، سلول‌ها بی‌رویه تقسیم شده و سرطان ایجاد می‌شود. علاوه بر این ژن‌ها، عوامل دیگری هم در بدن ایرانیان شناسایی شده که در پیشرفت سرطان نقش دارند، مانند مولکول‌هایی که رفتار ژن‌ها را کنترل می‌کنند، تغییرات اپی‌ژنتیکی یعنی تغییرات ناشی از محیط، سبک زندگی و هورمون‌ها، اختلال در مسیرهای پیام‌رسان سلولی، ضعف در سیستم ایمنی بدن و عوامل مربوط به استرس اکسیداتیو؛ رادیکال‌های آزاد و کمبود آنتی‌اکسیدان.

ضعف غربالگری 

درباره سرطان پستان یک سوی ماجرا درمان است اما سمت و سوی دیگر آن، آگاهی درباره تشخیص و مراجعه است و این موضوع در مسیر غربالگری قرار دارد. در کشورهایی که پوشش غربالگری مناسب‌تری دارند، سرطان در مراحل اولیه تشخیص داده می‌شود بنابراین، درمان هم با سرعت و کیفیت بیشتر انجام می‌شود اما در ایران شرایط کمی متفاوت است و غربالگری سراسری و پایدار وجود ندارد. به گفته این پزشک و متخصص زنان هم یکی از چالش‌های موجود در کشور، ضعف فرهنگ غربالگری و نبود یک نظام منسجم در این حوزه است؛ به‌گونه‌ای که بسیاری از افراد تنها در زمان بروز علائم به مراکز درمانی مراجعه می‌کنند. این کمبود غربالگری نظام‌مند موجب می‌شود که نرخ بروز و تشخیص سرطان در کشور ما، باوجود جوان‌تر بودن جمعیت، در مقایسه با برخی کشورهای دیگر بالاتر به‌نظر برسد:«در ایران، چون غربالگری سراسری و منظم وجود ندارد، معمولا تشخیص وقتی اتفاق می‌افتد که بیماری در زنان جوان‌تر و در مراحل پیشرفته‌تر بروز کرده است. بررسی‌های سیستماتیک انجام‌شده نیز نشان می‌دهند که پایین‌بودن سن ابتلا را نمی‌توان تنها به یک عامل نسبت داد؛ بلکه مجموعه‌ای از عوامل زیستی، محیطی و ساختار جمعیتی در کنار یکدیگر دخیل هستند. به‌عبارت دیگر، این پدیده یک موضوع چندعاملی (مولتی‌فکتورالن) است و نمی‌توان یک عامل واحد را مقصر اصلی دانست.»

غربالگری رایگان دست کم ۵ هزار زن  در سراسر کشور 

گفتمان درباره غربالگری و آموزش اهمیت آن تقریبا از سال ۱۳۸۹ به‌طور جدی به ادبیات رسانه‌ای و پزشکی کشور اضافه شده و در ماه اکتبر، ماه جهانی مرتبط با این بیماری غربالگری رایگان و به صورت محدود در برخی نقاط کشور انجام می‌شود که البته آن هم بدون دردسر نیست و اغلب تعداد کمی، فرصت استفاده از این تسهیلات رایگان در میان صف‌های طولانی را پیدا می‌کنند. چند روز پیش دکتر مرضیه لشکری، رییس اداره سرطان معاونت درمان وزارت بهداشت، با اشاره به برگزاری طرح ملی «هفته ماموگرافی رایگان»؛ اعلام کرد که این طرح از ۲۶ مهر تا ۳ آبان ۱۴۰۴ در مراکز درمانی منتخب کشور اجرا می‌شود و زنان می‌توانند در این بازه زمانی به‌صورت رایگان ماموگرافی انجام دهند یا نوبت خود را رزرو کنند. در لیستی که لینک آن در خبرگزاری ایسنا منتشر شده، نام ۷۱ مرکز در استان‌های مختلف کشور برای غربالگری رایگان در جدول دیده می‌شود. طبق توضیحات جدول، هر کدام از این مراکز روزانه حدود ده بیمار را تحت پوشش قرار خواهند داد و این یعنی ۷۱ مرکز به‌طور روزانه امکان انجام آزمایش برای حدود ۷۱۰ بیمار را خواهند داشت و در کل یک هفته، تعداد افرادی که شانس دریافت خدمات غربالگری رایگان از این طریق را دارند در نهایت حدود ۵ هزار در سراسر کشور است. 
آسیه الفت‌بخش، معاون پژوهش و آموزش پژوهشکده سرطان معتمد جهاددانشگاهی هم چند روز پیش اعلام کرد که برنامه‌های این مرکز در این ایام در دو محور اصلی غربالگری و آموزش طراحی شده است و در حوزه غربالگری، با همکاری شهرداری تهران در چند منطقه از شهر، خدمات معاینه رایگان زنان ارایه می‌شود:«در حال حاضر این طرح در مناطق ۲، ۴، ۱۶، ۱۹ و ۳ تهران اجرا می‌شود و بانوان می‌توانند برای دریافت نوبت معاینه رایگان با شماره ۸۸۶۴۱۳۹۸ تماس بگیرند. این خدمات تا پایان ماه اکتبر (9 آبان) در ساختمان شماره یک پژوهشگاه، واقع در میدان ونک،  ابتدای گاندی جنوبی، ارایه می‌شود.»

شروع خوب اما ناکافی 

غربالگری در این سطح هنوز کافی نیست مخصوصا اینکه گفته می‌شود روزانه بیش از ۵۰ زن به این بیماری مبتلا می‌شوند اما همین اقدامات هم خالی از لطف نیست و باید امیدوار بود که هر سال پوشش، تعداد و ظرفیت مراکز و بودجه آن در وزارت بهداشت افزایش یابد و به جمعیت هدف، یعنی افرادی که اغلب به خاطر نبود آگاهی و مشکلات مالی آزمایش‌های تشخیصی را پشت گوش می‌اندازند، برسد. رییس انجمن متخصصین زنان و زایمان ایران در این باره می‌گوید: «وزارت بهداشت پویش‌هایی را برای غربالگری سرطان‌های شایع مانند سرطان کولون و سرطان پستان در کشور اجرا کرده و این اقدامات را به‌صورت نظام‌مند پیش می‌برد. در برخی استان‌ها نیز ارایه این خدمات، به‌ویژه برای افراد ۴۰ تا ۷۲ سال، به‌صورت رایگان انجام می‌شود. همچنین هر سال از ۹ مهر تا ۹ آبان، با هماهنگی وزارت بهداشت، پویش ملی سلامت با هدف ارتقای آگاهی و پیشگیری از سرطان برگزار می‌گردد. در این طرح، کانون‌های بسیج، دانشگاه‌های علوم پزشکی و مراکز بهداشت-به‌ویژه مراکز جامع خدمات سلامت- به عنوان بازوی اجرایی فعالیت می‌کنند. علاوه‌بر این، در درمانگاه‌های دولتی نیز متخصصان زنان و ماماها با ارایه خدمات معاینه و ارزیابی رایگان برای بانوان مراجعه‌کننده، در راستای تشویق به خودمراقبتی و انجام غربالگری‌هایی مانند ماموگرافی و سونوگرافی ایفای نقش می‌کنند.» با وجود این اما او هم معتقد است که این پوشش‌ها کافی نیست ضمن اینکه بسیاری از زنان در ایران به‌دلیل تابوهای فرهنگی، ترس از مراجعه یا مشکلات اقتصادی، دیرتر برای معاینه مراجعه می‌کنند در نتیجه، سرطان در مراحل زودتر از نظر سنی اما دیرتر از نظر پیشرفت بیماری شناسایی می‌شود:«تفاوت بزرگی از نظر دسترسی بین استان‌ها، شهر و روستا، سطح سواد، وضعیت اقتصادی و سطح بیمه وجود دارد. مثلا منطقه شهری تهران نرخ بیشتری دارد نسبت به مناطق کمتر توسعه یافته. گزارش‌ها به موانعی مانند «هزینه بالا»، «عدم آگاهی و فرهنگ پیشگیری»، «باور به سرنوشت/قضا و قدر» و کمبود زیرساخت‌ها اشاره می‌کنند. گرچه طرح‌هایی مثل «هفته ماموگرافی رایگان» در سال ۱۴۰۴ در ایران اجرا شده‌اند تا دسترسی را افزایش دهند، اما داده‌ها نشان می‌دهند که هنوز برنامه ملی جامعِ غربالگری با پوشش سراسری و مستمر وجود ندارد.دولت و وزارت بهداشت ایران منابع و بودجه‌ای برای پیشگیری (و تشخیص زودرس) بیماری‌ها به ویژه سرطان دیده‌اند، اما تخصیص منظم، پایدار و کامل منابع و همچنین اجرای یک برنامه منسجم ملی با پوشش کامل هنوز با چالش‌هایی مواجه است.»

روایت یک تجربه، از مشکلات تشخیص  تا هزینه‌های درمانی

در کنار همه این موارد بحث دیگری تحت عنوان خطای تشخیصی وجود دارد که گاهی درمان را با اختلال مواجه می‌کند. یکی از بیماران مبتلا به سرطان پستان که در سال ۱۴۰۲ بیماری او تشخیص داده شد و حالا پس از جراحی، شیمی درمانی و پرتو درمانی تقریبا آن را تحت کنترل در آورده است، دیروز تجربه خود از روند تشخیص و درمان بیماری را در میان گذاشت. او می‌گوید که خطای پزشکی در تشخیص باعث شد که بیماری او تقریبا ۴ تا ۵ ماه دیرتر تشخیص داده شود: « من به‌طور مرتب چکاب انجام می‌دادم، با این حال، تشخیص اولیه در سونوگرافی اشتباه بود و وجود توده حدود چهار تا پنج ماه نادیده گرفته شد.» بیماری او در نهایت پس از ماموگرافی در سطح دوم تشخیص داده شد، پیش از جراحی ۱۸ تا ۲۰ جلسه شیمی‌درمانی را پشت سر گذاشت و بعد از آن هم جلسات شیمی درمانی و پرتو درمانی ادامه پیدا کرد و حالا تحت چکاب‌های سالانه و هر شش ماه یک بار است. یکی از مهم‌ترین مسائلی که این زن ۴۳ ساله در گفت‌وگوها بارها به آن اشاره کرد بحث‌های مالی و دارویی بود که به‌شدت بیماران را تحت تاثیر قرار می‌دهد. در واقع بیمه تامین اجتماعی و بیمه‌های تکمیلی آنطور که باید در زمینه درمان و دارو پوشش خوبی ندارند و بیمار باید ساعت‌ها در صف‌های طولانی برای دریافت دارو در داروخانه‌های خاص بایستد و در نهایت هم باید هزینه زیادی بابت آن از جیب پرداخت کند: «هزینه هر تزریق‌ برای من حدود یک میلیون تومان است و بیمه تکمیلی تنها حدود ۱۰۰ هزار تومان پوشش می‌دهد. سال ۱۴۰۲ هم هزینه بعضی از تزریق‌ها ۴ میلیون تومان بود و بیمه فقط ۳۶۰ هزار تومان آن را پراخت می‌کرد. مراکز دولتی بسیار شلوغ است و مراکز خصوصی هم اغلب تحت پوشش بیمه نیستند و هزینه‌های بسیار زیادی دارند. مبلغ پرتو درمانی من اسفند ۱۴۰۲ در یکی از همین بیمارستان‌های دولتی حدود ۳۰ میلیون تومان شد و این مبلغ البته در بیمارستان‌های غیر دولتی تا ۳۰۰ میلیون تومان هزینه داشت.» هزینه‌های بالای دارو و درمان این بیماری در کنار هزینه‌های پنهانی چون تغذیه، رفت و آمد و بسیاری از ملاحظات دیگر فشار زیادی را بر این بیماران تحمیل می‌کند آن هم در شرایطی که تعداد جراحان متخصص در حوزه سرطان پستان هم چندان زیاد نیست. عمل جراحی تخلیه پستان هم اغلب در بیمارستان‌های غیر دولتی انجام می‌شود و بیمار باید چندین ماه منتظر بماند تا مبلغی را از بیمه تکمیلی دریافت کند، حتی اگر مثل این بیمار دارای دو بیمه تکمیلی باشد. 

بیشترین فراوانی ابتلا در اصفهان، تهران و یزد

اینکه زنان در چه استان‌هایی بیشتر درگیر این بیماری هستند سوال دیگری است که سودابه کاظمی، رییس انجمن متخصصین زنان و زایمان ایران به آن پاسخ می‌دهد. او می‌گوید که در استان‌های مرکزی کشور از جمله اصفهان، یزد و تهران نرخ بالاتری از این بیماری گزارش شده است: « سبک زندگی در این استان‌ها صنعتی‌تر است، شهری‌تر و بزرگ‌تر هستند و جمعیت آنها نیز بیشتر است. سبک زندگی مردم در این شهرها غربی‌تر است فعالیت بدنی کمتری دارند، کم تحرک‌ هستند و نرخ چاقی آنها بیشتر است، کمتر و دیرتر باردار می‌شوند، شیردهی آنها کمتر است و مصرف هورمون و اوسی‌پی‌ها هم در میان آنها افزایش یافته است و البته که دسترسی گزارش‌دهی ‌زنان در این شهرها هم بیشتر است. به همین دلایل ضریب ابتلا و تشخیص بالاتر است. به هر حال ممکن است که این نرخ گزارش شده فقط به خاطر گزارش بیشتر و تشخیص زود هنگام باشد نه حتما متناسب با نرخ واقعی. البته نمی‌توان از این تماس با مواد کارسینوژن هم گذشت، عوامل محیطی ضرر داری که ممکن است  زنان در این استان‌های مرکزی و صنعتی کشور بیشتر در تماس با آن باشند اگرچه همچنان هم شواهد قطعی برای آن وجود ندارد. تهران به عنوان شهری با جمعیت بالا، الگوی زندگی مدرن‌تری نسبت به مناطق روستایی یا کم‌جمعیت دارد که این خود یکی از دلایل افزایش شیوع سرطان پستان است. مصرف قرص‌های ضدبارداری و درمان‌های جایگزین هورمونی در دوران یائسگی در مناطق شهری بیشتر مشاهده می‌شود. مطالعات محلی در تهران نشان می‌دهند که زنان تهرانی به‌طور میانگین نخستین فرزند خود را در سن بالاتری به دنیا می‌آورند و میزان شیردهی کمتر است؛ هر دو عامل خطر ابتلا به سرطان پستان را افزایش می‌دهند.
به گفته این متخصص زنان در تهران و شهرهای بزرگ، تعداد مراکز درمانی و تشخیصی، مانند مراکز ماموگرافی، کلینیک‌های تخصصی و مراکز آنکولوژی، بسیار بیشتر است بنابراین، این دسترسی بهتر نیز باعث می‌شود موارد بیشتری تشخیص داده شوند، حتی اگر میزان واقعی بروز بیماری در سطح ملی یکسان باشد:«علاوه بر این، برخی پژوهش‌ها نشان داده‌اند که آلودگی هوا، به‌ویژه ذرات معلق و ترکیبات آلی فرار، می‌تواند با افزایش خطر برخی سرطان‌ها از جمله سرطان پستان مرتبط باشد. تهران یکی از آلوده‌ترین شهرهای ایران است و این عامل محیطی می‌تواند موثر باشد. زنان تهرانی معمولا سطح تحصیلات بالاتری دارند، به اطلاعات رسانه‌ای و پزشکی دسترسی بیشتری دارند و از برنامه‌های غربالگری آگاه‌تر هستند. نتیجه این شرایط، افزایش نرخ انجام ماموگرافی و مراجعه برای بررسی‌های تشخیصی و در نهایت افزایش آمار بروز ظاهری بیماری است.»

۲۷ درصد سرطان‌ها در مرحله سه و چهار کشف می‌شود

این پزشک و متخصص زنان نرخ بقای ۵ ساله را بر اساس متا آنالیز ۲۱ مطالعه در ایران ۶۹ درصد اعلام کرده و بعد به این موضوع می‌پردازد که ۷۰ درصد سرطان‌ها قابل پیشگیری است منتها به شرط تشخیص زود هنگام:«غربالگری می‌تواند شانس درمان را بالا ببرد. مرکز تحقیقات سرطان در کشور اعلام کرده است که ۷۱ و سه‌دهم درصد سرطان‌ها در مرحله یک و دو سرطان کشف می‌شد و درصد کشف ۲۷ و سه‌دهم از موارد هم استیج سه و چهار است.» او در نهایت باز هم بر اهمیت غربالگری تاکید کرده و می‌گوید: « ضرورت انجام غربالگری از سن ۴۰ سال به بالا بسیار مهم است. افرادی که بستگان درجه یک یا دو آنها مبتلا به سرطان پستان، کولون یا رحم بوده‌اند یا دارای جهش‌های ژنتیکی پرخطر هستند، در گروه پرخطر قرار می‌گیرند و نیازمند پیگیری‌های دقیق‌تر و منظم‌تری تحت نظر پزشک متخصص زنان یا جراح پستان خواهند بود. همچنین توصیه می‌شود ازدواج و فرزندآوری در سنین مناسب انجام شود و مادران از مزایای شیردهی بهره‌مند شوند. انتخاب سبک زندگی سالم، شامل انجام ورزش‌های هوازی حداقل ۳۰ دقیقه در اغلب روزهای هفته، نقش مهمی در پیشگیری دارد.» کاظمی معتقد است که همچنان کنترل وزن و جلوگیری از چاقی از عوامل کلیدی در کاهش خطر ابتلا به سرطان است؛ گنجاندن مواد غذایی غنی از آنتی‌اکسیدان، میوه و سبزیجات در رژیم غذایی روزانه همچنان هم برای پیشگیری توصیه می‌شود. علاوه ‌بر این، پرهیز از بی‌تحرکی، کاهش مصرف غذاهای فرآوری‌شده حاوی نگه‌دارنده‌ها و نیترات و دوری از سبک زندگی کاملا صنعتی، می‌تواند در کاهش خطر ابتلا به سرطان موثر باشد. 

منبع خبر