جای خالی حفاظت از تنوع زیستی در سازمان محیط زیست

به گزارش سلامت نیوز به نقل از اعتماد، از میانه قرن بیستم که حفاظت از محیط زیست به عنوان یکی از مسائل حیاتی در حفظ بقای بشر مطرح شد، قوانین و مقررات مختلفی در سطح بین‌المللی برای حفاظت بیشتر از محیط زیست تصویب شد؛ قوانین و مقرراتی که بیشتر حاصل تجمیع نگرانی‌های بشر برای حفظ حیات خود در کره زمین بود.

محققان به تدریج متوجه شدند که حفظ بقای بشر به معنای حفظ کلیت سیاره و اکوسیستم‌های مختلف آن است و هر جانداری، هر چقدر کوچک، به نوعی در حفظ کره زمین و حیات در آن موثر است. تلاش چین برای حذف گنجشک‌ها از مزارع به سبب افزایش تولید غلات یکی از مثال‌های تاریخی و عبرت‌آموز در این زمینه است. حاکمان آن زمان چین فکر می‌کردند که حذف این پرنده کوچک، سبب جلوگیری از هدر رفت غلات می‌شود اما مشخص شد که گنجشک‌ها بیشتر از خوراک انسان، حشرات را می‌خوردند و جلوی هدر رفت محصول مزارع توسط این جانداران را می‌گرفتند.

بشر به تدریج متوجه شد که سیاره زمین به مانند یک کشتی عظیم، در حال حرکت در دل فضای بیکران است که هر بخش آن، وظیفه‌ای به عهده دارد و حذف هر کدام، در نهایت به کلیت آن لطمه می‌زند، از این رو مفهوم تنوع زیستی و تلاش برای حفظ آن مطرح شد.

تنوع زیستی چیست؟

تنوع زیستی Biodiversity به صورت کلی به همه اشکال متنوع حیات روی کره زمین و گوناگونی زیستی آنها اشاره دارد و از آن به عنوان بیمه طبیعت در مقابل حوادث ناگوار یاد می‌شود. احتمالا در فیلم‌های آخرالزمانی که تمدن انسانی بر اثر یک بیماری همه‌گیر از بین رفته است، دیده باشید که تعدادی از انسان‌ها به سبب مقاومت در مقابل عامل بیماری‌زا نجات پیدا می‌کنند. این مصونیت به سبب تنوع زیستی میان گونه‌های مختلف انسانی است که بشر را در مقابله با بیماری‌ها، در طول تاریخ حفظ کرده است.

دیگر اشکال حیات نیز دارای تنوع زیستی در بین خود هستند و بسته به شرایط محیطی و عوامل مختلف، گونه‌هایی که مقاوم باشند، قابلیت ادامه حیات پیدا می‌کنند. این یعنی یک گنجینه بزرگ در بطن هر شکل از حیات وجود دارد که از گذشته تا به امروز در مقابل عوامل مختلف واکنش نشان داده و بقای حیات را تضمین می‌کند. ما نمی‌دانیم در آینده با چه مخاطراتی روبه‌رو می‌شویم اما نگاهی به گذشته نشان می‌دهد حیات انسان به حفظ تنوع زیستی بستگی دارد. به عنوان مثال تنوع غلات، به مقابله و حفظ حیات آنها پس از حمله آفت یا بیماری به یک گونه در حال کشت کمک می‌کند. آفت سیب‌زمینی ایرلندی در ۱۸۴۶ عامل مرگ یک میلیون نفر و مهاجرت یک میلیون دیگر شد. این فاجعه به دلیل کاشت تنها دو نوع سیب‌زمینی بود که هر دوی آنها هم به آفت حساس بودند یا در موردی دیگر، زمانی که ویروس جلوگیری‌کننده از رشد برنج در دهه ۱۹۷۰ به مزرعه‌های اندونزی تا هند حمله برد، ۶۲۳۷ نوع گوناگون برای بررسی مقاومت تست شدند و تنها یکی از آنها که هندی و شناخته شده از سال ۱۹۶۶بود، توان مقاومت داشت. این نوع با دیگر انواع یک گونه هیبرید تشکیل داد و اکنون به شکل گسترده کشت می‌شود.

کنوانسیون تنوع زیستی CBD،

یک گام مهم به جلو

با افزایش آگاهی نسبت به ضرورت حفظ تنوع زیستی، در سال ۱۹۹۲ و در اجلاس سران زمین در ریودوژانیرو برزیل، کنوانسیون تنوع‌زیستی به تصویب رسید.

Convention on Biological Diversity یا به اختصار CBD تجمیع کنوانسیون‌ها یا معاهدات قبل از خود بود که هر یک ضعف‌هایی داشتند، برخی تک بعدی بوده و تنها بخشی از تنوع زیستی را پوشش می‌دادند یا اینکه شامل یک منطقه خاص می‌شدند. تصویب CBD به این اشکالات پاسخ داد و تبدیل به کنوانسیونی جامع و دربرگیرنده تمامی ابعاد تنوع زیستی شد و در حال حاضر به جز امریکا و واتیکان، تمامی کشورهای دنیا عضو آن هستند.

ایران و کنوانسیون تنوع زیستی

در ایران از گذشته درک عمیقی برای حفظ تنوع زیستی وجود دارد و مبدأ برخی کنوانسیون‌های مهم مانند کنوانسیون رامسر برای حفظ تالاب‌ها شده است، بر همین اساس در سال ۱۳۷۵ و با پیشنهاد دولت وقت، پیوستن به کنوانسیون تنوع زیستی به تصویب مجلس شورای اسلامی و تأیید شورای نگهبان رسید و دولت ایران به‌طور رسمی به CBD پیوست.

هر کنوانسیون بین‌المللی در داخل کشورها، یک مرجع ملی دارد و مرجعیت CBD نیز در زمان تصویب وزارت امور خارجه بود اما در سال ۱۳۹۸ این مرجعیت به وزارت جهاد کشاورزی انتقال یافت که از همان زمان با انتقاداتی از سوی کارشناسان محیط زیست روبه‌رو شد.

تعارض علم کشاورزی با حفظ تنوع زیستی

وزارت جهاد کشاورزی در ایران مسوولیت رسیدگی به امور کشاورزی و دامداری و صید و تضمین تهیه غذای مورد نیاز مردم را از این طریق به عهده دارد.

این در حالی است که با نگاهی به فعالیت‌های انسان در زمینه تهیه غذا، مشخص می‌شود که یکی از عوامل مهم تهدیدکننده تنوع زیستی، کشاورزی و دامداری و صید است.

«حمیدرضا میرزاده»، عضو سابق کمیته ارتباطات و آموزش کنوانسیون تنوع زیستی، در گفت‌وگو با «اعتماد» درباره نسبت کشاورزی و تنوع زیستی می‌گوید: «علم کشاورزی به دنبال ساده کردن اکوسیستم و تولید غذا و از بین بردن تنوع زیستی است؛ از این رو نظارت بر حفظ تنوع زیستی نباید در دست وزارتخانه‌ای باشد که وظیفه اصلی آن با وظیفه نظارتی در تضاد است.»

در اکثر کشورها حفاظت از تنوع زیستی و مرجعیت CBD با وزارتخانه‌های محیط زیستی است. میرزاده در این باره می‌گوید: «بررسی اسناد ۱۹۶ کشور عضو کنوانسیون تنوع زیستی نشان می‌دهد که بیش از ۸۳ کشور عضو، وزارتخانه‌های محیط زیستی خود را مسوول نظارت بر حفظ تنوع زیستی کرده‌اند و در ۱۵ درصد دیگر هم وزارت امور خارجه این مسوولیت را به عهده دارد.»

عضو سابق کمیته ارتباطات و آموزش کنوانسیون تنوع زیستی می‌افزاید: «در ایران مطابق قانون، متولی این موضوع باید سازمان حفاظت محیط زیست باشد و این سازمان معاونتی به نام معاونت حفظ محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی دارد که دارای دفاتر مختلفی است. معاونت دیگری نیز به نام محیط زیست دریایی در این سازمان وجود دارد و البته وظایف این سازمان، محدود به منطقه تحت مدیریت نیست و فراتر است.»

میرزاده به تطبیق وظایف سازمان محیط زیست با آنچه در کنوانسیون حفظ تنوع زیستی آمده است، اشاره کرده و می‌گوید: «شرط اصلی حفظ تنوع زیستی، حفاظت از گونه‌ها، اکوسیستم‌ها و زیستگاه‌های طبیعی و تلاش برای احیا و بازسازی انواع آسیب‌دیده و احیای جمعیت گونه‌ها در محیط‌های طبیعی زیست آنها است و این وظایف در زمره اهداف ذاتی سازمان محیط زیست جمهوری اسلامی ایران قرار دارد نه وزارت جهاد کشاورزی.»

به گفته میرزاده، از دیگر دلایل لزوم بازگشت مرجعیت کنوانسیون تنوع زیستی به سازمان محیط زیست، ارتباط تنگاتنگ این کنوانسیون به عنوان کنوانسیون مرجع با دیگر کنوانسیون‌های محیط زیستی مانند کنوانسیون تجارت بین‌المللی گونه‌های جانوری و گیاهی وحشی در حال انقراض CITES و کنوانسیون گونه‌های مهاجر CMS (کنوانسیون بُن) و کنوانسیون رامسر درباره تالاب‌ها است که مرجع ملی همه آنها سازمان محیط زیست است و از این منظر نیز مرجعیت کنوانسیون تنوع زیستی باید به جایگاه اصلی خود در کنار سایر کنوانسیون‌ها بازگردد.

تفکیک مجری از ناظر ضروری است

در یک جمع‌بندی باید گفت فضا و منطق حاکم بر کنوانسیون تنوع زیستی، کاملا محیط زیستی است و موضوع آن فرابخشی است که تحت عنوان توسعه پایدار طبقه‌بندی‌ می‌شود. سازمان محیط زیست نیز یک سازمان فرابخشی و حاکمیتی است که وظیفه اصلی آن نظارت بر مسائل محیط‌زیستی است و وظیفه اجرایی مانند جهاد کشاورزی در حوزه تأمین غذا به عهده ندارد. از این رو بازگشت مرجعیت ملی کنوانسیون تنوع زیستی به جایگاه اصلی خودش‌، سبب افزایش نظارت و خارج شدن موضوع آن از دست مجری می‌شود. امری که بدیهی است و کاملا مشخص است که تفکیک مجری از ناظر، سبب تضمین حفظ تنوع زیستی گونه‌های مختلف در کشور خواهد شد.

منبع خبر