تداوم استخراج بی‌رویه آب‌های زیرزمینی به بهای نابودی شمال کشور

به گزارش سلامت نیوز به نقل از رکنا، با وجود اجرای طرح‌های نیم‌بند برای مقابله با چاه‌های غیرمجاز، سیاست‌های ناکارآمد، فشار کشاورزی و شهرنشینی بی‌برنامه همچنان منطقه را به‌سمت یک فروپاشی اکولوژیکی سوق می‌دهند. شمال ایران زیر پای ما در حال فروریختن است.درحالی‌که نگاه‌ها به خشکسالی و کاهش بارندگی در ایران دوخته شده، بحرانی عمیق‌تر و مزمن‌تر بی‌صدا در حال بلعیدن شمال کشور است.

دشت‌های ساحلی جنوب کاسپین، از گیلان و مازندران تا گلستان، طی ۲۷ سال گذشته تحت فشار بی‌وقفه‌ای از استخراج بی‌رویه آب‌های زیرزمینی قرار گرفته‌اند؛ فشاری که اکنون خود را با فرونشست‌های سالانه تا ۲۵ سانتی‌متر، شوری روزافزون سفره‌های آب و تهدید مستقیم زیرساخت‌ها و امنیت غذایی نشان می‌دهد.

بیش از ۱۵۰ هزار حلقه چاه –که حدود دو سوم آن‌ها غیرمجاز هستند– در این سه استان حفر شده‌اند، درحالی‌که منابع آبی زیر پای کشاورزان و ساکنان با سرعتی سه برابر توان بازیابی، تهی می‌شوند. شمالی که روزی سرسبزترین نقطه ایران بود، اکنون به آرامی در حال فروپاشی است.

بحران فرونشست زمین در دشت‌های ساحلی کاسپین

دکتر مهدی زارع- استاد تمام زمین شناسی در این خصوص به خبرنگار اجتماعی رکنا گفت:

فرونشست زمین در دشت ساحلی جنوب کاسپین ، به ویژه در استان‌های مازندران، گیلان و گلستان ایران، یک موضوع حیاتی زیست‌محیطی است که هم تحت تأثیر عوامل طبیعی و هم عوامل انسانی است. در اینجا یک تجزیه و تحلیل ساختار یافته است:

دلیل اصلی فرونشست زمین استخراج بیش از حد آب زیرزمینی است طی بیست و هفت سال از سال 1377 تا امروز پمپاژ ناپایدار آب های زیرزمینی از دشت های ساحلی جنوب کاسپین (مازندران، گیلان، گلستان) تشدید شده است که منجر به پیامدهای محیط زیستی و اجتماعی-اقتصادی شدیدی شده است. در این مدت رشد تصاعدی در حفاری چاه مزید بر علت شده است. داده‌های دقیق و در دسترس عموم در مورد تعداد چاه‌های حفر شده و کل آب‌های زیرزمینی استخراج‌شده در دشت ساحلی جنوب کاسپین (گیلان، مازندران، گلستان) به دلیل گزارش‌دهی ضعیف، حفاری غیرقانونی و حکمرانی پراکنده محدود است. با این حال، تخمین ها را می توان از مطالعات دانشگاهی، گزارش های دولتی جمع آوری شده است.

کل چاه در استان های کاسپین ایران (قانونی + غیرمجاز) تقریباً 150 هزار تا 200 هزار حلقه چاه است که حدود 60 تا 70 درصد بر اساس نظر و برآورد وزارت نیرو غیر مجازند. از این میان حدود 70 هزار چاه در گیلان و و حدود 60 هزار چاه در مازندران و حدود 40 هزار چاه در گلستان برآورد شده است . تعداد چاه ها در این استان ها از اواخر دهه هفتاد شمسی به دلیل گسترش کشاورزی سه برابر شده است. به عنوان مثال، گیلان به تنهایی از سال 1377 حدود 40 هزار حلقه چاه اضافه شده است .

استان‌های دریای کاسپین سالانه 1.2 تا 1.4 میلیارد متر مکعب از آب زیرزمینی استخراج می‌کنند که حدود 10 درصد از کل مصرف آب زیرزمینی ایران را تشکیل می‌دهد. استخراج تجمعی از دشتهای کاسپین با در نظر گرفتن استخراج سالانه حدود 1.2 تا 1.4 میلیارد مترمکعب در طی 27 سال و از 1377 به حدود 32 تا 40 میلیارد متر مکعب می رسد که البته این میزان با فرض نرخ برداشت ثابت سالانه، احتمالاً دست کم گرفته شده است، چراکه پمپاژ در طی زمان تشدید شده است.

برآورد شده که از این برداشت حدود 45 درصد در گیلان، حدود 35 درصد در مازندران و حدود 20 درصد در گلستان ازآب زیرزمینی استخراج شده است. از سوی دیگر برآورد های دکتر مهدی معتق و همکاران نشان داده که بر پایه تخمین‌های ماهواره‌ای با مطالعات InSAR و داده‌های ماهواره‌ای GRACE نرخ کاهش آب زیرزمینی را در سفره‌های کاسپین 10-5 سانتی‌متر در سال با استخراج حدود 1-1.5 میلیارد متر مکعب آب در سال مرتبط است . این میزان فرونشست به نشست زمین به میزان حدود 1 تا 2.5 متر طی بیست و هفت سال اخیر در سه استان شمالی انجامیده است. از سوی دیگر نفوذ آب شور آب دریا به سفره های زیرزمینی در همین مدت تشدید شده است.

باید توجه کرد که استخراج از آب‌های زیرزمینی در منطقه کاسپین 3 برابر سریع‌تر از نرخ شارژ مجدد است. بدون کاهش شدید این میزان استخراج، سفره های زیرزمینی تا سال 1420 آسیب جبران ناپذیری خواهند دید و امنیت غذایی و اکوسیستم ها ی کاسپین به شدت تهدید خواند شد. سفره‌های زیرزمینی در دشت‌های ساحلی کاسپین در مناطق بحرانی به دلیل برداشت بیش از حد سالانه 1 تا 3 متر کاهش یافته است.

کشاورزان و صنایع به طور فزاینده‌ای چاه‌های عمیق (100 تا 300 متر) را حفر می‌کنند زیرا سفره‌های زیرزمینی کم‌عمق خشک می‌شوند. این موضوع باعث تشدید فرونشست و هزینه‌های انرژی خواهد شد. جمعیت استان‌های حاشیه کاسپین از سال 1380 تا 1404 حدود 25 درصد رشد داشته و تقاضای آب خانگی و صنعتی افزایش یافته است. کاهش بارندگی و کوچک شدن حجم آب های سطحی اتکای اجباری به آب های زیرزمینی را موجب شده است . طی خشکسالی های 1399-1400 کاهش 40 درصدی بارندگی حوضه کاسپین رخ داد.در بخش‌هایی از گلستان و مازندران با نرخ فرونشست ۵ تا ۲۵ سانتی‌متر در سال، منجر به آسیب‌رسانی به زیرساخت‌ها (جاده‌ها، پل‌ها) و افزایش خطر سیلاب در نزدیکی دریای کاسپین شده است.

سفره های ساحلی با نفوذ آب دریا منابع آب شیرین را آلوده می کنند. شوری آب های زیرزمینی خلیج گرگان از سال 1378 حدود 30 درصد افزایش یافته است. طی 25 سال گذشته، پمپاژ کنترل نشده آب های زیرزمینی در دشت های کاسپین ایران، منطقه را به سمت فروپاشی اکولوژیکی سوق داده است. پرداختن به این بحران مستلزم اصلاحات فوری در کشاورزی، یارانه های انرژی و حاکمیت آب است تا نیازهای انسانی را با پایداری آبخوان ها متعادل کند. تالاب انزلی در گیلان به دلیل کاهش ورودی آب های زیرزمینی آسیب دید و تنوع زیستی و شیلات تهدید شده است.

دشت ساحلی کاسپین شامل رسوبات نرم و قابل تراکم (خاک رس، سیلت) است که توسط رودخانه ها (مانند سفید رود، تجن ،گرگان رود) ته نشین شده است. این رسوبات با استخراج آب فشرده می شوند و فرونشست را تسریع می کنند. با سقوط سطح آب هزینه های پمپاژ افزایش می یابد و کشاورزان مجبور می شوند چاه ها را رها کنند. شوری خاک در گلستان باعث کاهش 20 درصدی عملکرد برنج در برخی مناطق شد. در گیلان بیشترین میزان برداشت از آب های زیرزمینی ناشی از برنج کاری است. در مازندران توسعه گردشگری (مانند چالوس، نوشهر) و شهرکسازی با کشاورزی برای مصرف آب رقابت می کند.

طرح برای بازنگری چاه های غیرمجاز” از 1399 در حال اجراست تا چاه های غیرمجاز مسدود شوند اما پیشرفت این طرح به دلیل مقاومت کشاورزان کند است. تمرکز بر بازده کشاورزی بر پایداری راه چاره است ولی افزایش دما و بارندگی های نامنظم نرخ شارژ مجدد را بدتر می کندو در عین حال جوامع روستایی فقیر جایگزینی برای آب های زیرزمینی ندارند.

شهرهای رو به رشد مانند شهر های ساحلی مازندران و گیلان و گلستان فشار بر منابع آب زیرزمینی را افزایش می‌دهند.

منبع خبر