تخریب سلامت روان در پساجنگ

به گزارش سلامت نیوز به نقل از اعتماد،  18 مهر روز جهانی سلامت روان است. این نامگذاری، سال 1992 و توسط فدراسیون جهانی سلامت روان انجام شد. روز جهانی سلامت روان به تمام دولت‌ها یادآوری می‌کند که باید بر جنبه‌های خاص سلامت روان و اختلالات روانی متمرکز بوده تا جمعیت سالم، پویا و مولد و بارور برای توسعه کشورشان داشته باشند. در ایران هم روزهای 19 تا 25 مهر ماه به نام «هفته سلامت روان» نامگذاری شده است. در حالی که شعار امسال فدراسیون جهانی سلامت روان «دسترسی به خدمات سلامت روان در بحران‌ها و شرایط اضطراری» است، انجمن علمی روان‌پزشکان ایران هم در پیامی با محوریت تمرکز این شعار اعلام کرد: «شعار سال جاری از آن جهت اهمیتی دوچندان برای ما دارد که ایران ازجمله کشورهایی است که بیش از ۹۰ درصد جمعیت آن در معرض خطر زلزله و سایر بلایای طبیعی قرار دارند. تنها در دو دهه اخیر، حوادثی چون زلزله بم و کرمانشاه، هزاران نفر را داغدار و صدها هزار نفر را با آسیب‌های روانی پایدار مواجه کرده است.

علاوه بر این، بحران‌های اجتماعی و انسانی نظیر فشارهای اقتصادی، تحریم‌ها، همه‌گیری کرونا، آلودگی هوا، و وضعیت جنگی –  اضطراری همراه با مواجهه با بمباران و جنگ حقیقی، فشار روانی مضاعفی را بر جامعه تحمیل کرده است. آمارهای ملی پیش از این بحران‌ها، نشان‌دهنده ابتلای حدود ۲۵ الی ۲۹ درصد از جمعیت به یکی از اختلالات روان‌پزشکی بوده و تحقیقات موید آن است که پس از بحران‌ها، شاهد افزایش چشمگیر افسردگی، اضطراب و به‌ویژه اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) در میان شهروندان هستیم. با این وجود همانند الگوی جهانی ما همچنان شاهد نابرابری و محدودیت در دسترسی به خدمات سلامت و تحقق الگوی پوشش همگانی خدمات سلامت روان هستیم. در بسیاری از مناطق شهری و به ویژه روستایی، در بخش دولتی، خدمات روان‌پزشکی و روان‌شناسی یا در دسترس نیستند یا با هزینه‌ای به نسبت بالا ارائه می‌شود.

همچنان که سطح آگاهی عمومی درباره ضرورت مراجعه به خدمات سلامت روان، پایین و انگ اجتماعی هنوز سد بزرگی در مسیر درمان است. موضوع حایز اهمیت دیگر آن است که ساختار آموزشی رشته‌های روان‌شناسی، روان‌پزشکی، مددکاری اجتماعی و مشاوره در بسیاری از موسسات، هنوز ظرفیت و رویکرد جامع تخصصی برای مواجهه با بحران را ندارد. نیروهای فعال در عرصه ارائه خدمات سلامت روان، غالبا در زمینه مداخلات روان‌تروما، روان‌پشتیبانی در بحران و مدیریت اجتماعی آموزش کافی ندیده‌اند.»  در ادامه این پیام اعلام شده بود: «برای تحقق شعار امسال و پاسخ به این چالش‌ها، انجمن علمی روان‌پزشکان ایران معتقد است لازم است مساله‌ ادغام سلامت روان در برنامه ملی مدیریت بحران به ‌طور جدی‌تری مدنظر قرار بگیرد و کوشش‌های شکل‌گرفته در دو دهه‌ گذشته به ویژه پس از زلزله‌ بم، ارتقا یابد.

در این راستا لازم است به عنوان نمونه، در هر پروژه بازسازی پس از زلزله، سیل یا در وضعیت‌های اجتماعی مانند جنگ و همه‌گیری، مساله بازیابی سلامت روانی – اجتماعی جامعه به عنوان اولویت تلقی شود. گسترش زیرساخت‌ها و افزایش دسترسی عادلانه لازم است مدنظر باشد و دولت، نقاط محروم و روستایی را در اولویت قرار داده و مراکز سلامت روان را توسعه دهد، طرح‌هایی برای پوشش بیمه‌ای خدمات روان‌شناختی تصویب نماید و زیرساخت‌های فنی، قانونی و تدارکاتی مناسب را برای مدل‌های ترکیبی خدمات حضوری و مجازی را در نظر بگیرد. تقویت آموزش و تخصص‌گرایی در حوزه سلامت روان بحران، از دیگر موضوعات قابل توجه است. لازم است سرفصل‌های دانشگاهی رشته‌های مرتبط بازنگری شود تا مداخلات روان‌شناختی پس از سانحه، پشتیبانی روانی –  اجتماعی و مدیریت بحران در آن گنجانده شود. تمام این اقدامات بدون عنایت به افزایش آگاهی عمومی و کاهش انگ مفید فایده نخواهد بود.

در عین حال پژوهش، پایش و ارزشیابی مداوم ما را از پیمودن صحیح مسیر آگاه می‌کند و امکان شناخت نقاط ضعف و فرصت‌ها فراهم می‌شود. تاکید داریم همواره لازم است نتایج اجرای برنامه‌های مداخلاتی به صورت شفاف منتشر و بازخورد دریافت شود.»  این پیام که از سوی سیدوحید شریعت؛ رییس انجمن علمی روان‌پزشکان ایران نوشته و منتشر شده بود با این تاکید به پایان رسید: «معتقدیم بی‌توجهی به سلامت روان در بحران‌ها، جامعه را در برابر فرسودگی و ناامیدی آسیب‌پذیر می‌کند.

در مقابل، توجه علمی، انسانی و سازمان‌یافته به آن، می‌تواند بنیان جامعه‌ای تاب‌آور و امیدوار را شکل بدهد.»  اما در روز جهانی سلامت روان هم، فدراسیون جهانی در توضیح شعار انتخابی امسال اعلام کرد: «موضوع روز جهانی سلامت روان امسال، دسترسی به خدمات سلامت روان در بلایا و فوریت‌هاست. این موضوع با توجه به وضعیت فعلی جهان بسیار به‌موقع به نظر می‌رسد. اخبار جهان از فجایع و فوریت‌های بی‌شماری خبر می‌دهد. این فجایع و فوریت‌ها چگونه بر سلامت روان انسان‌ها تأثیر می‌گذارند؟ آیا دسترسی کافی به خدمات برای حفظ، سلامت روان وجود دارد؟»  در ادامه این پیام هشدار داده شد که میلیون‌ها نفر در سراسر جهان تحت تأثیر بلایا و فوریت‌ها بوده‌ و هستند، تقریبا یک سوم از افراد آسیب‌دیده از بلایا ممکن است عواقب سنگینی را در زمینه سلامت روان تجربه کنند، اختلالات سلامت روان ناشی از بلایا و فوریت‌ها نیاز به مهارت‌ها، دانش و مهارت‌های ویژه متخصصان دارد، اثرات شرایط اضطراری و بلایا برای افراد آسیب دیده و امدادگران، متنوع و چندوجهی است و از رهبران سیاسی، رهبران اجتماعی و روسای جمهور در سطح ملی و بین‌المللی درخواست می‌شود که حمایت قابل توجه از افراد آسیب‌دیده در بلایا و شرایط اضطراری داشته باشند به گونه‌ای که این افراد، بهترین دسترسی ممکن را به کمک‌های حرفه‌ای لازم داشته باشند.  در ادامه این پیام همچنین این هشدار مطرح شده بود که قرار گرفتن مداوم در معرض تروما، همراه با فشار ارائه کمک در شرایط شدید و چالش‌برانگیز، می‌تواند بار سنگینی بر سلامت روان همه متخصصان وارد کند. این پیام در حالی منتشر شد که پیش از این، سازمان بهداشت جهانی هم در مروری بر مهم‌ترین اختلالات سلامت روان در شرایط اضطراری، اعلام کرده بود: «شرایط اضطراری به‌طور قابل توجهی خدمات سلامت روان را مختل کرده و دسترسی به مراقبت‌های با کیفیت را کاهش می‌دهد. تقریبا همه افراد تحت تأثیر شرایط اضطراری، پریشانی روانی را تجربه می‌کنند که معمولا با گذشت زمان بهبود می‌یابد.

از هر پنج نفری که در 10 سال گذشته جنگ یا درگیری را تجربه کرده‌اند، یک نفر دچار افسردگی، اضطراب، اختلال استرس پس از سانحه، اختلال دوقطبی یا اسکیزوفرنی است. همچنین، تخمین زده می‌شود که 13 درصد از جمعیت آسیب‌دیده از جنگ، انواع خفیف افسردگی، اضطراب و اختلال استرس پس از سانحه را داشته و 9 درصد جمعیت آسیب‌دیده از جنگ دچار اختلالات روانی متوسط یا شدید خواهند شد. افراد مبتلا به بیماری‌های شدید سلامت روان به ویژه در مواقع اضطراری آسیب‌پذیر هستند و نیاز به دسترسی به مراقبت‌های سلامت روان و سایر نیازهای اساسی دارند. هر ساله میلیون‌ها نفر تحت تأثیر شرایط اضطراری مانند درگیری‌های مسلحانه و بلایای طبیعی قرار می‌گیرند. این بحران‌ها خانواده‌ها، معیشت و خدمات ضروری را مختل می‌کنند و به ‌طور قابل توجهی بر سلامت روان تأثیر می‌گذارند. تقریبا همه افراد آسیب‌دیده دچار پریشانی روانی شده و اقلیتی هم به بیماری‌های سلامت روان مانند افسردگی یا اختلال استرس پس از سانحه مبتلا می‌شوند. شرایط اضطراری می‌تواند سلامت روان و مسائل اجتماعی مانند فقر و تبعیض را بدتر کرده و همچنین به مشکلات جدیدی مانند جدایی خانواده و مصرف مواد منجر شود. بیشتر افراد آسیب‌دیده از شرایط اضطراری، احساس اضطراب، غم، ناامیدی، مشکلات خواب، خستگی، تحریک‌پذیری، عصبانیت یا درد را تجربه می‌کنند.

این پریشانی روانی معمولا با گذشت زمان بهبود می‌یابد اما برخی افراد به یک بیماری سلامت روان مبتلا می‌شوند. در مناطق آسیب‌دیده از جنگ، افسردگی با افزایش سن افزایش می‌یابد و در زنان شایع‌تر است. افراد دارای شرایط شدید به ویژه در طول و پس از شرایط اضطراری آسیب‌پذیر هستند و نیاز به دسترسی به نیازهای اساسی و مراقبت‌های بالینی دارند.»  سازمان بهداشت جهانی همچنین در روز جهانی سلامت روان امسال هم هشدار داد که خدمات سلامت روان برای شرایط بحران ناکافی است و حدود ۶۷ میلیون نفر از مردم جهان که در شرایط درگیری، فاجعه یا آوارگی زندگی می‌کنند از اختلالات سلامت روان رنج می‌برند و کیفیت فعلی خدمات سلامت روان برای شرایط بحران در بسیاری‌ از کشورها ناکافی است.

گزارش‌های نهادهای بین‌المللی درباره درگیری‌ها و بلایای طبیعی و انسان ساخت در فاصله سال 2021 تا 2025 نشان می‌دهد که موج ناآرامی‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، جنگ‌های داخلی و منطقه‌ای، جمعیت بسیاری از کشورهای جهان را درگیر کرده و تداوم این ناآرامی‌ها، هشداری از بابت مخاطره جدی برای سلامت روان در این کشورها محسوب می‌شود.   ازجمله گزارش‌های هشداردهنده نهادهای بین‌المللی، گزارشی است که بخش تحقیقات Statista در نیمه مرداد امسال منتشر کرد و در این گزارش با نگاهی به تداوم جنگ در بسیاری از مناطق جهان نوشته شده بود:  «در سال‌های اخیر شاهد مجموعه‌ای از درگیری‌های شدید و گسترده بوده‌ایم که در مقیاسی بسیار گسترده نسبت به دهه‌های قبل، امور جهانی را تحت تاثیر قرار داده است. در سال ۲۰۲۵، جنگ‌های اوکراین، غزه و سودان هر کدام وارد سومین یا چهارمین سال خود شده‌اند در حالی که مذاکرات صلح برای این کشورها ناموفق بوده‌ است. همچنین شاهد تشدید درگیری‌ها در جمهوری دموکراتیک کنگو شرقی، درگیری کوتاه‌مدت بین قدرت‌های هسته‌ای هند و پاکستان و گسترش قابل توجه بحران در خاورمیانه بوده‌ایم. بزرگ‌ترین تأثیرات این وضع، تلفات انسانی، رنج و ویرانی است.

در درگیری‌های دهه 2020 صدها هزار نفر مستقیما کشته شده‌اند و میلیون‌ها نفر زخمی، آواره، یتیم، گرسنه، و دچار آزار و آسیب‌های روانی شده‌اند در عین حال که سطح بالای ویرانی‌ها چنان است که برخی از مناطق ممکن است هرگز قابل بازسازی نباشند.»جنگ روسیه و اوکراین که از فوریه 2022 آغاز شده، در این گزارش به عنوان بزرگ‌ترین درگیری در اروپا از زمان جنگ جهانی دوم نام گرفت و نویسنده گزارش تاکید دارد که با وجود نامشخص بودن تعداد تلفات هر دو طرف جنگ اما منابع غربی معتقدند که از سال 2022 تا آگوست امسال، حدود 350 هزار نفر به ‌طور مستقیم در این جنگ کشته شده و در مجموع حدود یک میلیون و 500 هزار نفر در این جنگ کشته، مجروح، مفقود یا اسیر شده‌اند. علاوه بر اینکه بیشترین خسارات انسانی برای کشور اکراین بوده چنانکه بیش از 5 میلیون اوکراینی اکنون به عنوان پناهنده در کشورهای دیگر زندگی می‌کنند و حدود 4 میلیون نفر هم در داخل کشور آواره شده‌اند.  حملات اسراییل به غزه و خسارات انسانی گسترده در این منطقه هم در این گزارش بسیار پررنگ است که البته در زمان نگارش این گزارش، حملات اسراییل به نوار غزه ادامه داشته و بنابراین، آمار تلفات انسانی مربوط به شهریور امسال است. نویسنده بخش تحقیقات استاتیستا در گزارش خود درباره تاثیر حملات اسراییل بر مردم مظلوم غزه می‌نویسد: «در تهاجم 20 ماهه اسراییل (اکتبر 2023 تا ابتدای آگوست 2025) بیش از 60 هزار فلسطینی کشته شده‌اند و منابعی مانند سازمان ملل متحد معتقدند که آمار جانباختگان غزه بسیار کمتر از تعداد واقعی است زیرا تعداد زیادی از فلسطینی‌ها هنوز مفقود هستند و این آمار شامل مرگ و میر ناشی از علل قابل پیشگیری مانند بیماری، سوء تغذیه یا اختلال در خدمات درمانی نمی‌شود. در غزه، ویرانی و کمبود کمک یکی از بزرگ‌ترین فجایع انسانی ساخته دست بشر را در یکی از بزرگ‌ترین مناطق جهان ایجاد کرده است. در مناطق پرجمعیت غزه، محاصره اسراییل، عبور مردم و انتقال کمک‌ها از مرزهای غزه را به‌ شدت محدود کرده است. از زمان شروع حمله، بیش از ۹۰ درصد از جمعیت غزه (بارها و بارها) آواره شده‌اند و اکنون همه جمعیت در غزه با سطح بالایی از ناامنی غذایی روبه‌رو هستند و تقریبا یک‌چهارم آنها در معرض خطر قحطی قرار دارند.

بیش از ۷۰ درصد از کل سازه‌ها (از جمله ۹۲ درصد از خانه‌ها) تخریب شده یا آسیب دیده‌اند در حالی که بیش از نیمی از بیمارستان‌ها و مراکز درمانی غزه تعطیل شده‌اند و مراکز فعال، فقط تا حدی فعال هستند.» بحران خاورمیانه از دیگر نقاط پررنگ این گزارش است و گزارشگر به شمار چند هزار نفری جانباختگان در سراسر خاورمیانه و به دنبال درگیری‌های اسراییل با ایران، لبنان، سوریه و یمن از 2023 اشاره کرده و تاکید دارد که «مهم‌ترین تحول در سال 2025، جنگ 12 روزه اسراییل با ایران بوده است. ایران و اسراییل در طول سال 2024 درگیر یک سری حملات متقابل هدفمندتر بودند. این حملات در مقایسه با سایر حملات اسراییل محدود بود، اما در ۱۳ ژوئن ۲۰۲۵، اسراییل موج غافلگیرکننده‌ای از حملات هوایی (با پشتیبانی ماموران اسراییلی در ایران) را آغاز کرد که دفاع هوایی این کشور را بیش از پیش تضعیف کرد و سپس چندین رهبر نظامی و سیاسی برجسته و همچنین بسیاری از فیزیکدانان ارشد هسته‌ای ایران را به قتل رساند. اسراییل ادعا کرد که هدفش جلوگیری از توسعه سلاح‌های هسته‌ای توسط ایران است در حالی که ایران و ایالات متحده مذاکراتی را در مورد برنامه هسته‌ای ایران برای ۱۵ ژوئن برنامه‌ریزی کرده بودند که سپس لغو شد. در روزهای بعد، هم اسراییل و هم ایران درگیر حملات هوایی متقابل شدند. تخمین تلفات نامشخص است، اما منابع ایرانی می‌گویند که تا ۱۰۰۰ نفر کشته شده‌اند در حالی که حدود ۳۰ اسراییلی کشته و هزاران نفر دیگر از هر دو طرف زخمی شده‌اند. ایالات متحده نیز در ۲۲ ژوئن با سه حمله بزرگ به تأسیسات هسته‌ای ایران به حمله اسراییل پیوست.

حمله به تأسیسات غنی‌سازی اصلی ایران، فردو، به‌ویژه قابل توجه بود زیرا در اعماق زمین (فاصله‌ای نامعلوم) قرار دارد و گمان می‌رود ایالات متحده تنها کشوری باشد که سلاح‌هایی با قابلیت رسیدن به آن را دارد.  با این حال، اثربخشی این حملات بر برنامه هسته‌ای ایران هنوز مشخص نیست اما آتش‌بس بین ایران و اسراییل از 24 ژوئن به اجرا درآمد و خصومت‌ها از آن زمان فروکش کرده است.» در گزارش استاتیستا آمده که جنگ داخلی سودان در ابتدای سال جاری (اوریل 2025) وارد سومین سال خود شده و اکنون بزرگ‌ترین بحران انسانی جهان است ان هم در حالی که هیچ آمار رسمی از تلفات وجود ندارد اما برآوردهای اواخر سال 2024 حاکی از کشته شدن 150 هزار غیرنظامی در این جنگ داخلی است و از زمان شروع جنگ، در کشور 50 میلیون نفری سودان بیش از 9 میلیون نفر در داخل کشور آواره شده‌ و 3 میلیون نفر دیگر به کشورهای همسایه گریخته‌اند. بنا به گزارش این موسسه بین‌المللی، جنگ داخلی سودان تحت‌الشعاع نقض گسترده حقوق بشر قرار گرفته و چندین منبع بین‌المللی اعلام کرده‌اند که نیروهای پشتیبانی سریع و متحدانش علاوه بر سایر قتل عام‌، تجاوز دسته‌جمعی و جنایات جنگی، در دارفور هم مرتکب نسل‌کشی شده‌اند ان هم در حالی که سوءتغذیه در تمام کشور گسترش یافته و حالا به عنوان تنها نقطه‌ای در جهان شناخته می‌شود که قحطی در آن تایید شده است. ژانویه ۲۰۲۵، اتحادیه پزشکان سودان گزارش داد که 522 هزار نوزاد در طول جنگ 18 ماهه در سودان، به دلیل سوءتغذیه جان خود را از دست داده‌اند آن هم در حالی که تا قبل از سال ۲۰۲۳، سودان با حدود 60 هزار مرگ نوزاد در هر سال، یکی از بالاترین نرخ‌های مرگ نوزادان را در جهان داشت.  تشدید درگیری‌ها در شرق جمهوری دموکراتیک کنگو از دیگر بخش‌های گزارش این نهاد بین‌المللی است و تاکید شده که به دنبال دهه‌ها شورش، جنگ و بی‌ثباتی در این کشور، فقط در طول درگیری‌های ژانویه و فوریه 2025، بیش از 7 هزار نفر از جمعیت این کشور جان خود را از دست داده‌اند و البته به دنبال گسترش درگیری و اختلال در کمک‌های بشردوستانه، تامین مواد غذایی و خدمات درمانی، تعداد واقعی تلفات بسیار بیشتر است. در گزارش این موسسه بین‌المللی نوشته شده که از مجموع ۶.۹ میلیون آواره داخلی در این کشور آفریقایی، بیش از 5 میلیون نفر در سه استان آسیب‌دیده‌تر، آواره هستند و شبه‌نظامیان درگیر هم به جنایات جنگی و سوءاستفاده‌های گسترده، با نرخ بالای خشونت جنسی و اقدامات غیرقانونی متهم شده‌اند. 

درگیری 4 روزه هند و پاکستان به عنوان یکی از نگران‌کننده‌ترین تحولات سال 2025 در گزارش استاتیستا مورد توجه قرار گرفته و نویسنده هشدار داده که با توجه به اینکه هر دو کشور، قدرت هسته‌ای و پرجمعیت‌ترین کشور جهان و دارای فعال‌ترین ارتش‌های بزرگ جهان هستند، یک جنگ تمام عیار بین این دو بدون شک عواقب ویرانگری با پیامدهای جهانی خواهد داشت.  جنگ داخلی میانمار از سال 2021 و کشته شدن بیش از 80 هزار نفر و آوارگی بیش از سه میلیون نفر در داخل این کشور آسیایی و فرار یک میلیون نفر از جمعیت به خارج از میانمار هم در گزارش استاتیستا پررنگ است و نویسنده می‌گوید: «میانمار تقریبا 55 میلیون نفر جمعیت دارد و یکی از فقیرترین کشورهای آسیا است و از زمان استقلال در سال 1948، شورش‌ها به ‌طور دائم در سراسر کشور تجربه شده است اما جنگ فعلی، پراکنده‌ترین جنگ در جهان محسوب می‌شود که حداقل 1600 گروه قومی و سیاسی مختلف با اتحادها و اهداف متعدد را درگیر می‌کند. این ‌بار در طول جنگ داخلی، شورای نظامی به جنایات جنگی متعددی ازجمله استفاده از سلاح‌های شیمیایی، بمباران غیرنظامیان و تخریب اموال و همچنین جنایات علیه بشریت مانند خشونت جنسی در زمان جنگ، قتل‌های غیرقانونی و شکنجه متهم شده است.» 

منبع خبر